nia 1940 roku patronem Uniwersytetu w miejsce Jana Kazimierza został Iwan Franko.
W tym samym czasie w wyniku reorganizacji struktur uczelni zlikwidowano Wydział Teologiczny. 30 października 1939 roku ówczesny dziekan Wydziału Teologicznego ks. Adam Gerstmann 24 otrzymał z rektoratu nakaz następującej treści:
Stosownie do ustawodawstwa radzieckiego dotyczącego rozdziału Kościoła od pań- stwa i szkoły od Kościoła, należy zlikwidować teologiczny fakultet na lwowskim pań- stwowym uniwersytecie jako taki, który nie odpowiada duchowi uczelni, która powinna służyć na korzyść pracujących. Wszystkich studentów, profesorów i pracujący personel wydziału teologicznego należy uważać za zwolnionych z posady 25.
Likwidacja fakultetu teologicznego stała się faktem. Pojawił się on na nowo w struktu- rach Tajnego Uniwersytetu we Lwowie w latach 1941–1944.
Ks. Jan Szurlej kończył swoje studia w takich trudnych warunkach. Po latach przywo- ływał postaci swoich wielkich profesorów, do których grona należeli m.in. ks. Stanisław Frankl 26 oraz ks. Piotr Stach 27. Pierwszy z nich był dogmatykiem, a według ks. Szurleja miał opinię przysłowiowego mola książkowego. Niektórzy nazywali go dogmatycznym szaleńcem. […] Był bardzo wymagający. Dogmatykę trzeba było umieć i to na blachę.
Był surowy w stawianiu stopni, ale też bardzo sprawiedliwy. Student musiał umieć i ro- zumieć, jeśli ktoś umiał, a nie rozumiał – leżał. Tym, którzy uczęszczali do niego na seminarium, stawiał szczególne wymagania, często mówił: »Panie, w dogmatyce nie ma plewy«. Uczył pracy naukowej i korzystania ze źródeł, elaboraty ostro oceniał, nie- jednokrotnie przekreślał, ale zniechęconych podnosił na duchu własnymi przeżyciami z czasów studenckich […] 28.
Natomiast ks. Piotr Stach prowadził wykłady z Nowego Testamentu. Ks. Szurlej zapa- miętał, że
wykłady prowadził zawsze interesująco, urozmaicał je ciekawymi dygresjami. Na semi- nariach uczył samodzielnej pracy naukowej. […] Ks. Stach miał umysł niezwykle anali- tyczny, cecha nieodzowna dla biblisty egzegety. Był zresztą człowiekiem, który wymagał przede wszystkim dużo od siebie, miał więc prawo wymagać i od innych. Bardzo prze- strzegał tzw. uczciwości naukowej. […] Był rzadko spotykaną osobowością, można by bez przesady rzec, że jednorazowym i nie dającym się powtórzyć wydaniem człowieka, naukowca-racjonalisty i krytyka o dziecięcej wierze 29.
go 30. Przez 26 lat, aż do 1945 roku, pracował duszpastersko w swej macierzystej diece- zji. Natomiast ks. Jan Szurlej po otrzymaniu święceń kapłańskich 29 czerwca 1940 roku z rąk biskupa Eugeniusza Baziaka tylko przez sześć lat, i to lat niełatwych, bo związa- nych z okupacją, mógł pozostać i posługiwać na ziemi lwowskiej.
Kapłańska praca ks. Michała Rękasa rozpoczęła się od zastępstw wakacyjnych w Pod- wołoczyskach (1–21 VIII 1919) 31 oraz Tarnopolu (22 VIII–20 IX 1919) 32. Od 1 paź- dziernika 1919 roku był wikariuszem w parafii Wniebowzięcia NMP w Złoczowie 33. Jako katecheta posługiwał w miejscowych szkołach powszechnych. Udzielał lekcji reli- gii w wymiarze ponad 14 godzin tygodniowo w charakterze nieetatowego nauczyciela religii 34. Był również kapelanem szpitala zakaźnego. Posługując chorym na tyfus, zara- ził się tą chorobą i kilka tygodnia spędził w szpitalu jako pacjent 35. Podczas toczących się w okolicach Złoczowa zaciętych walk w ramach wojny polsko-bolszewickiej zastę- pował kapelana szpitali wojskowych (1 X 1919–30 X 1920) 36. Tutaj także zaprzyjaźnił się z ks. dr. Janem Kwiatkowskim i gdy ten podczas wojny ukraińskiej został areszto- wany, złożył najpierw za niego okup zebrany przez wiernych, a potem zgłosił się do więzienia, by za kolegę odsiedzieć wyznaczoną karę. Strażnicy więzienni wypuścili obu 37.
Po dwóch latach, 1 września 1919 roku, został przeniesiony na stanowisko wikarego w bazylice katedralnej p.w. Wniebowzięcia NMP we Lwowie 38. Mianowany został także sekretarzem kapituły metropolitalnej 39. Od 1 września 1921 do 15 października 1924 roku był prefektem w Żeńskim Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego przy ul. Chorąż- czyny 40. 20 czerwca 1923 roku arcybiskup Bolesław Twardowski mianował go prefektem seminarium lwowskiego. Czynił to, jak napisał w dekrecie
mając na oku chęć z jaką Wielebność Twoja chcesz się oddać studiom teologicznym, oraz pilność i sumienność, z jaką spełniałeś powierzone ci dotąd obowiązki 41.
Niestety choroba pokrzyżowała wszystkie te plany. Tylko przez piętnaście miesięcy pra- cował w seminarium, a studiów nawet nie rozpoczął. Nadal pozostał prefektem Gim- nazjum im. Słowackiego do połowy października 42. Od połowy października do końca listopada 1924 roku przebywał na urlopie zdrowotnym 43. Następnie został kapelanem szpitalnym w Rodatyczach, w placówce prowadzonej przez Zgromadzenie Sióstr Opatrz- ności Bożej 44. Pracował tutaj do końca stycznia 1926 roku, a potem znów udał się na kilkumiesięczny urlop zdrowotny. Kuria wypłacała mu pieniądze na leczenie 45. 1 wrze-
30 AApChor., Dekret abpa Bilczewskiego z 29 V 1919.
31 AApChor., Twardowski do Rękasa z 26 VI 1919.
32 AApChor., Tabela służbowa.
33 AApChor., Dekret 6 X 1919, sygn. 5242.
34 AApChor., Pismo Kuratorium okręgu szkolnego lwowskiego z 1 lipca 1931, sygn. I. 18082/31.
35 Życiorys ks. Michała Rękasa, „Apostolstwo Chorych” 1964, nr 4, s. 2.
36 AApChor., Tabela służbowa.
37 Śp. Ks. Michał Rękas, „Gość Niedzielny” 1964, nr 16, s. 92.
38 AApChor., Dekret 25 VIII 1921, sygn. L. 6426.
39 Elenchus cleri saecularis ac regularis archidioecesis leopoliensis ritus latini pro anno domini 1922, s. 21.
40 AApChor., Pismo dyr. Skarbińskiego z 17 VII 1931, sygn. L. 252/31.
41 AApChor., Twardowski do Rękasa z 20 VI 1923, sygn. L. 4661.
42 AApChor., Dekret z 11 IX 1924.
43 Schematismus archidioecesis leopoliensis ritus latini MCMXXV, s. 197.
44 Schematyzm Kościoła Rzymsko-Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 1925, s. 174.
45 AApChor., Twardowski do Rękasa z 4 I 1926, sygn. L. 9095. Udał się do Księżówki w Zakopanem;
śnia 1926 roku został kapelanem Krajowego Zakładu dla Umysłowo Chorych w Kul- parkowie 46.
W pierwszym roku był zatrudniony na okres próbny. Wraz z posadą przysługiwały mu pobory VIII stopnia służbowego szczebla „A” (dla samotnego) urzędników państwo- wych oraz mieszkanie służbowe w Zakładzie 47. Wyrażając zgodę na podjęcie tej posługi, arcybiskup Twardowski pisał do niego:
[…] Ufamy, że Wielebność Twoja mimo słabego zdrowia, będziesz przy pomocy Bo- żej duszpasterzem według serca Bożego nie tylko dla chorych, ale także, że gorliwie pra- cować będziesz nad liczną służbą Zakładową […] 48.
18 września 1926 roku złożył przysięgę urzędnika państwowego 49. Po roku ubiegał się o zatwierdzenie jego nominacji na stałe. Prosił także o zaliczenie lat służby na innych stanowiskach oraz podwyższenie stopnia uposażenia z VIII na VII stopień 50. Został mia- nowany etatowym pracownikiem pismem z 12 października 1927, ale nie zmieniono stopnia służbowego 51. 20 grudnia 1929 roku został odznaczony Medalem Dziesięciole- cia Odzyskanej Niepodległości 52.
Pracował tutaj przez siedem lat. W połowie sierpnia 1933 roku arcybiskup Twardow- ski odwołał go ze stanowiska kapelana Zakładu w Kulparkowie 53 i mianował administra- torem kościoła św. Łazarza 54. Nowe stanowisko miał objąć 20 sierpnia 1933 55. Kościół, zbudowany w XVIII wieku z fundacji bezdzietnego małżeństwa pochodzenia włoskie- go, znajdował się na Przedmieściu Halickim, na wzgórzu nad ul. Kopernika. Położony poza murami miejskimi, otoczony murem, miał charakter obronny. Na początku mie- ścił się przy nim szpital. Gdy jego administratorem został ks. Rękas, mieścił się przy nim przytułek dla starców 56.
W 1930 roku pełnił funkcję sekretarza Synodu Archidiecezjalnego 57. W dowód uzna- nia zasług dla diecezji, został mianowany kanonikiem kapituły lwowskiej (24 XI 1931) 58.
7 listopada 1933 roku arcybiskup Twardowski zlecił mu obowiązki redaktora „Gaze- ty Kościelnej” w miejsce ks. Aleksandra Pechnika, który ze względu na chorobę musiał zawiesić swoją aktywność 59. Było to pismo Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Kapłanów, które na swoich łamach zamieszczało artykuły na tematy filozoficzno-teologiczne, pra- cy i życia kapłana, roli Kościoła w kulturze, historii i dziejów Kościoła oraz informacje
AApChor., Kuria do Rękasa z 5 V 1926 (w sprawie subwencji na leczenie). Urlop najpierw miał trwać do końca czerwca, potem przedłużony został do końca sierpnia.
46 Schematismus archidioecesis leopoliensis ritus latini MCMXXVII, s. 24.
47 AApChor., Tymczasowy Wydział Samorządowy we Lwowie do Rękasa z 3 IX 1926.
48 AApChor., Twardowski do Rękasa z 15 X 1926, sygn. 7029.
49 AApChor., Przyrzeczenie z 18 IX 1926.
50 AApChor., Rękas do Wydziału Samorządowego ze Lwowie z 20 IX 1927.
51 AApChor., Tymczasowy Wydział Samorządowy we Lwowie do Rękasa z 12 X 1927.
52 AApChor., Dokument przyznania medalu z 20 XII 1929.
53 AApChor., Twardowski do Dyrekcji Państwowego Zakładu dla Umysłowo Chorych z 13 VIII 19333, 6495/33.
54 AApChor., Dekret nr 6914/33 z 24 VII 1933.
55 AApChor., Twardowski do Rękasa z 24 VII 1933.
56 Schematismus archidioecesis leopoliensis ritus latini MCMXXXIV, s. 23.
57 Lwowski synod archidiecezjalny R.P. 1930, Lwów 1930, s. 7.
58 AApChor., Dekret z 24 X 1931, sygn. 10774.
59 AApChor., Twardowski do Rękasa z 7 XI 1933.
o działalności Akcji Katolickiej 60. Ks. Rękas opublikował w tym czasopiśmie kilkadziesiąt artykułów, podejmujących szerokie spektrum zagadnień życia duszpasterskiego. Wie- le z nich dotyczyło uwrażliwienia duchowieństwa na problemy osób chorych. 1 lutego 1935 roku zwrócił się do arcybiskupa Bolesława Twardowskiego z prośbą o zwolnienie go z obowiązków redaktora „Gazety Kościelnej”. Stało się to po śmierci ks. Pechnika:
Brak zdrowia i czasu, oraz brak odpowiednich zdolności i warunków do prowadze- nia redakcji skłaniają mnie do przedłożenia tej prośby i umożliwienia oddania redakcji
„Gazety Kościelnej” osobie najodpowiedniejszej 61.
Podczas okupacji organizował wieloraką pomoc potrzebującym. Troszczył się o cho- rych 62, opiekował się uchodźcami 63, tworzył tzw. „kuchnie głodnych” 64 oraz koordynował akcję wysyłania paczek żywnościowych dla wysiedlonych 65. Nie mógł mieszkać wówczas przy kościele św. Łazarza, ale wynajmował prywatne mieszkanie pod Cytadelą 66. Często jego mieszkanie było kryjówką dla duchownych, którzy musieli chronić się przed aresz- towaniem 67. Kontaktował się z duchownymi i świeckimi, którzy w różnych miejscach ukrywali się przed hitlerowcami (m.in. spotykał się z ks. Stanisławem Franklem, pełnią- cym funkcję rektora seminarium lwowskiego podczas okupacji) 68. Pertraktował z Niem- cami w sprawie uwolnienia uwięzionych Polaków 69. Angażował się jako wykładowca w potajemną działalność seminarium duchownego, a podczas licznych kazań, konfe- rencji i rekolekcji podnosił na duchu setki lwowian umęczonych długotrwałą wojną:
[…] wchodził na ambony lwowskich świątyń Pańskich i wieszczował, że po narodowym
„wielkim piątku” przyjdzie „zmartwychwstanie” […].
Jego działalność była śledzona przez hitlerowców i przez pewien czas musiał się nawet ukrywać, gdyż groziło mu aresztowanie i wysłanie do obozu koncentracyjnego. Dużą rolę w jego ocaleniu odegrał ks. Kazimierz Romaszkan, duchowny obrządku ormiań- skiego 70.
Jan Szurlej otrzymał święcenia kapłańskie potajemnie 29 czerwca 1940 roku w kaplicy św. Józefa w katedrze obrządku łacińskiego we Lwowie z rąk biskupa Eugeniusza Bazia- ka 71. Został skierowany do pracy wikariuszowskiej w rodzinnej parafii w Konkolnikach
60 M. Daniluk, Gazeta Kościelna, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 5, Lublin 1989, kol. 905–906.
61 AApChor., Rękas do Twardowskiego z 1 II 1935.
62 W. Urban, Archidiecezja lwowska, [w:] Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939–1945. Metropolia wi- leńska i lwowska, zakony, red. Z. Zieliński, Katowice 1992, s. 119–120. Współpracował w tym dziele z o.
Michałem Kaniakiem OP, subprzeorem klasztoru lwowskiego. M. Miławicki, Kaniak Michał, [w:] Słownik biograficzny duchowieństwa metropolii lwowskiej obrządku łacińskiego ofiar II wojny światowej 1939–1945, red. J. Krętosz, M. Pawłowiczowa, Opole 2007, s. 225.
63 Życiorys ks. Michała Rękasa, „Apostolstwo Chorych” 1965, nr 11, s. 6.
64 W. Urban, Archidiecezja lwowska, [w:] Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939–1945. Metropolia wi- leńska i lwowska, zakony, red. Z. Zieliński, Katowice 1992, s. 126; Życiorys ks. Michała Rękasa, „Apostol- stwo Chorych” 1965, nr 12, s. 6.
65 T. Fedorowicz, Drogi Opatrzności, Warszawa 1998, s. 159; W. Urban, Archidiecezja lwowska…, s. 127.
66 T. Fedorowicz, Drogi Opatrzności…, s. 136.
67 S. Bizuń, Historia krzyżem znaczona, Lublin 1994, s. 296–297.
68 W. Szetelnicki, Zapomniany lwowski bohater…, s. 159, 165.
69 G. Hryciuk, Polacy we Lwowie 1939–1944. Życie codzienne, Warszawa 2000, s. 231.
70 Życiorys ks. Michała Rękasa, „Apostolstwo Chorych” 1965, nr 12, s. 6; 1966, nr 1, s. 6.
71 Schematismus archidioecesis leopoliensis rit[us] lat[ini] MCMXLIII, s. 62. Wraz z nim święcenia pre- zbiteratu przyjęli: ks. Franciszek Bosak i ks. Bolesław Szczurowski.
(IX 1940–XII 1943). Później posługiwał jako kapelan sióstr karmelitanek we Lwowie (styczeń–kwiecień 1944). Przez kilka miesięcy był administratorem parafii w Janowie pod Lwowem (maj–wrzesień 1944), a następnie kapelanem sióstr felicjanek przy ul. Ja- nowskiej we Lwowie (październik 1944–marzec 1946). Od kwietnia do czerwca 1946 roku pełnił funkcję wikarego w parafii św. Anny we Lwowie 72. Pracując we Lwowie z na- rażeniem życia włączał się w aktywnie w walkę z okupantem jako członek Armii Kra- jowej. Ci, którzy się z nim wówczas zetknęli, zapamiętali go także jako „pełnego ciepła i dobroci serca gorliwego duszpasterza” 73.