Ks. Michał Rękas urodził się 28 września 1895 roku we wsi Łany Polskie, należącej do parafii Kamionka Strumiłowa w województwie tarnopolskim 2. Był synem rolnika Józefa i Marii z domu Łysko 3. Jego rodzice byli zamożnymi rolnikami. Ojciec – Józef
1 Słownik biograficzny duchowieństwa (archi)diecezji katowickiej 1922–2008, red. J. Myszor, Katowice 2009. We wprowadzeniu ks. J. Myszor pisze: „[…] podstawowym i jedynym kryterium [zamieszczenia biogramu w Słowniku – przyp. DB] był fakt inkardynacji do archi(diecezji) katowickiej duchownego po- siadającego przynajmniej święcenia diakonatu […]”, tamże, s. VII. Są biogramy obydwu księży w innych słownikach. Biogram ks. Michała Rękasa: Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, red. M. Pater, Katowice 1996, s. 348–349 (S. Michałowski); Słownik Polskich Teologów [dalej:
SPTK] 1981–1993, t. 7, red. L. Grzebień, Warszawa 1983, s. 27–33 (J. Mandziuk). Biogram ks. Jana Kante- go Szurleja: Słownik biograficzny katolickiego…, s. 420–421 (J. Mandziuk) oraz SPTK 1981–1993, t. 8, red.
J. Mandziuk, Warszawa 1995, s. 568–569 (J. Mandziuk).
2 Archiwum Apostolstwa Chorych, Teczka: Dokumenty ks. Michała Rękasa [dalej: AApChor.], Testimo- nium Baptismi wystawione 6 VII 1906.
3 AApChor., Świadectwa urodzenia i chrztu rodziców Michała Rękasa. Jego ojciec Józef ur. się 19 III 1870 r., był synem Jana Rękasa i Marianny Kosarewicz; matka Maria ur. się 15 X 1875, jej rodzicami byli Bazyli Łysko i Antonina Łytwyn (z rodziny grekokatolików).
Rękas – przez długi czas pełnił funkcję wójta w Łanach Polskich 4. Ochrzczony został 6 października 1895 roku w parafii Wniebowzięcia NMP przez ks. wikariusza Antonie- go Górawskiego. Podstawową edukację zdobył w miejscowych szkołach w Łanach Pol- skich i Kamionce Strumiłowej 5, a następnie w latach 1906–1914 uczył się w Państwo- wym VII Gimnazjum Męskim im. Tadeusza Kościuszki typu nowoklasycznego, przy ul. Sokoła 2. Zakład powstał w 1905 roku przez usamodzielnienie się filii III gimnazjum.
Jego dyrektorami byli Franciszek Terlikowski (1905–1910), a potem dr Benon Janowski (1910–1919). Najlepsze oceny otrzymywał z przedmiotów humanistycznych 6. Egzamin dojrzałości zdał z odznaczeniem 12 czerwca 1914 roku 7.
W 1915 roku wstąpił do Seminarium Duchownego we Lwowie 8. 14 października 1915 roku został włączony do grona studentów Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Lwowskiego 9. Dziekanem Wydziału był wówczas ks. Adam Gerstmann, profesor teolo- gii pastoralnej i moralnej, rektor UJK w latach 1927/28 i 1932/33. Innymi jego wykła- dowcami byli: ks. Jakub Demitrowski (socjologia chrześcijańska), ks. Kazimierz Wais (filozofia chrześcijańska), ks. Szczepan Szydelski (teologia fundamentalna), ks. Tytus Teodozy Hałuszczyński (biblista), ks. Tytus Myszkowski (biblista), ks. Józef Komarnic- ki (biblista), ks. Franciszek Lisowski (teologia dogmatyczna), ks. Mieczysław Tarnaw- ski (historia Kościoła), ks. Stanisław Narajewski (teologia moralna), ks. Błażej Jaszowski (prawo kanoniczne), ks. Józef Boczar (katechetyka), ks. Władysław Żyła (historia sztuki kościelnej) oraz ks. Ignacy Grabowski (prawo kanoniczne) 10. Większość z nich posiadała tytuł profesora. Trzech spośród nich należało do tzw. opcji ukraińskiej (Hałuszczyński, Komarnicki, Myszkowski).
W trakcie studiów, w roku akademickim 1918/1919, pełnił funkcję prezesa Koła Od- czytowego Kleryków Seminarium Duchownego im. Piotra Skargi we Lwowie. Była to seminaryjna agenda Towarzystwa im. Piotra Skargi. Koło powstało w 1916 roku, a jego celem miało być animowanie i propagowanie akcji popularno-odczytowej poza zajęcia- mi uniwersyteckimi 11. Zebrania odbywały się nieregularnie, od 1 do 3 razy w miesiącu.
Jeden z kleryków referował określony temat, po czym otwierano dyskusję. W roku pre- zesowania ks. Michała Rękasa odbyło się 12 zebrań Koła, na których referaty wygłosiło 10 prelegentów. Trzej z nich byli duchownymi (ks. Stanisław Szurek, ks. Ignacy Chwirut, ks. Jakub Demitrowski), a pozostali klerykami. Tematyka dotyczyła przeważnie proble- matyki historii Kościoła oraz zagadnień społecznych 12. Michał Rękas wygłosił odczyt podczas pierwszego spotkania 21 października 1918 roku pt. „Program ideowo-orga- nizacyjny Koła” oraz 9 marca 1919 roku pt. „Jakie są szczególniejsze zadania, które ka- tolicyzm u nas w Polsce wolnej teraz i w przyszłości ma do spełnienia?” 13.
4 W. Durda, Chrześcijańska postawa wobec cierpienia według idei Apostolstwa Chorych, Kraków 1998, s. 20.
5 AApChor., Wykaz stanu służby. Pięć stopni szkoły powszechnej: dwa stopnie szkoły powszechnej w Ła- nach Polskich i trzy szkoły powszechnej w Kamionce Strumiłowej.
6 AApChor., Świadectwo roczne z VIII klasy z 26 V 1914 r.
7 AApChor., Świadectwo dojrzałości z 12 VI 1914 r.
8 AApChor., Pismo z Konsystorza Metropolitalnego obrz. łac. we Lwowie z 23 IX 1915, sygn. L. 1678:
„Wzywamy Pana abyś z powodu rozpoczynającego się roku szkolnego w Uniwersytecie tutejszym stawił się w Naszem Seminarjum duchownem dnia dziewiątego października b.r. […]”.
9 AApChor., Index lectionum.
10 Tamże.
11 Archiwum, Biblioteka, Muzeum Metropolii Lwowskiej ob. łac. w Krakowie [dalej: ABMMLK], Odpis Kroniki Seminarium, s. 26.
12 Tamże.
13 Tamże.
Należał również do Koła Abstynentów Studentów Teologii Uniwersytetu Jana Kazi- mierza we Lwowie 14. Celem nadrzędnym organizacji było wykształcenie i przygotowanie członków do przyszłej pracy społeczno-wychowawczej w społeczeństwie 15.
Będąc już duszpasterzem, w 1929 roku, uzyskał dyplom magistra teologii na podsta- wie pracy: „Fizjologiczna teoria uczuć” 16. Jego promotorem był ks. dr Jan Stepa z ka- tedry filozofii chrześcijańskiej. Zaznaczyć warto, że ks. Michał Rękas należał do grona czterech pierwszych magistrów teologii po uzyskaniu przez uczelnię prawa przyznawa- nia tego stopnia 17. Do dyplomu magistra teologii dołączono wykaz uzyskanych stop- ni w ramach studiów. Większość ocen to, za wyjątkiem pedagogiki z katechetyką oraz wstępu do Pisma Świętego Starego Zakonu i egzegezy, celujący. Z tych przedmiotów otrzymał ocenę dobrą 18.
Początki życia ks. Jana Szurleja wiążą się z niewielką wioską Słoboda Konkolnicka w powiecie rohatyńskim (woj. stanisławowskie). Tutaj przyszedł na świat 15 październi- ka 1914 roku w rodzinie Antoniego i Bronisławy z domu Kwiatkowska 19. Chrzest przyjął w kościele parafialnym p.w. Marii Magdaleny w Konkolnikach 20. Podczas polsko-ukra- ińskiej wojny o Galicję Wschodnią w maju 1919 roku cudem uniknął śmierci, stojąc już wraz z rodziną pod murem, gdzie mieli zostać rozstrzelani 21. Do szkoły powszechnej uczęszczał w Bołszowcach, a następnie uczył się w VI Gimnazjum Klasycznym im. Sta- nisława Staszica we Lwowie 22. Mieściło się ono przy ul. Łyczakowskiej 37. Zakład ten powstał w 1901 roku z filii V gimnazjum. Dyrektorem szkoły był w tych latach: Wło- dzimierz Bursztyński (1923–1930), a następnie Stanisław Buzach (1930–1939). W 1936 roku Jan Szurlej wstąpił do Seminarium Duchownego we Lwowie i jednocześnie został studentem na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jana Kazimierza 23.
Po zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie, 22 września 1939 roku, sytuacja na Uni- wersytecie zmieniła się. Co prawda z początkiem października rozpoczęły się zajęcia na uczelni, ale zaniechano uroczystej inauguracji roku akademickiego, połączonej do- tąd z nabożeństwem religijnym. Odbyło się ono w niemal konspiracyjnych warunkach w seminarium duchownym z udziałem prawdopodobnie wyłącznie wykładowców i słu- chaczy Wydziału Teologicznego. Jeszcze gorzej zaczęło się dziać po przejęciu władzy na uczelni przez Mychajłę Marczenkę, młodego pracownika naukowego Instytutu Histo- rii Nauk USSR. Coraz szersze kręgi zataczał proces ukrainizacji uczelni, który niósł ze sobą usuwanie ze stanowisk polskich profesorów, dyskryminację Polaków przy nabo- rze w szeregi studentów, a w końcu doprowadził do zmiany nazwy uczelni. Od 8 stycz-
14 Jednodniówka Koła Abstynentów Studentów Teologii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie wydana z okazji 30-lecia istnienia Koła, Lwów 1937, s. 9.
15 Z. Hałuniewicz, Sprawozdanie z 10-lecia Zarządu Związku Księży Abstynentów, [w:] Księga zbiorowa z okazji 10-lecia Księży Abstynentów (1907–1917), Lwów 1917, s. 6.
16 AApChor., Dyplom magistra teologii z 13 VI 1929, sygn. L. 448 ex 1928/29.
17 J. Wołczański, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1939, Kraków 2002, s. 449.
18 AApChor., Dyplom magistra teologii z 13 VI 1929, sygn. L. 448 ex 1928/29.
19 ABMMLK, Zespół: Akta personalne duchowieństwa, Teczka: ks. Jan Szurlej, Curriculum vitae (spo- rządzone 13 II 1971).
20 Osada Słoboda Konkolnicka należała do parafii św. Marii Magdaleny w Konkolnikach. Zob.: Schema- tyzm Kościoła Rzymsko-Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 1925, s. 174.
21 J. Buszman, Służył cierpiącym, „Tygodnik Powszechny” 1983, nr 8, s. 7.
22 ABMMLK, Zespół: Akta personalne duchowieństwa, Teczka: ks. Jan Szurlej, Curriculum vitae (spo- rządzone 13 II 1971).
23 Schematismus archidioecesis leopoliensis ritus latini MCMXXXVII, s. 21.
nia 1940 roku patronem Uniwersytetu w miejsce Jana Kazimierza został Iwan Franko.
W tym samym czasie w wyniku reorganizacji struktur uczelni zlikwidowano Wydział Teologiczny. 30 października 1939 roku ówczesny dziekan Wydziału Teologicznego ks. Adam Gerstmann 24 otrzymał z rektoratu nakaz następującej treści:
Stosownie do ustawodawstwa radzieckiego dotyczącego rozdziału Kościoła od pań- stwa i szkoły od Kościoła, należy zlikwidować teologiczny fakultet na lwowskim pań- stwowym uniwersytecie jako taki, który nie odpowiada duchowi uczelni, która powinna służyć na korzyść pracujących. Wszystkich studentów, profesorów i pracujący personel wydziału teologicznego należy uważać za zwolnionych z posady 25.
Likwidacja fakultetu teologicznego stała się faktem. Pojawił się on na nowo w struktu- rach Tajnego Uniwersytetu we Lwowie w latach 1941–1944.
Ks. Jan Szurlej kończył swoje studia w takich trudnych warunkach. Po latach przywo- ływał postaci swoich wielkich profesorów, do których grona należeli m.in. ks. Stanisław Frankl 26 oraz ks. Piotr Stach 27. Pierwszy z nich był dogmatykiem, a według ks. Szurleja miał opinię przysłowiowego mola książkowego. Niektórzy nazywali go dogmatycznym szaleńcem. […] Był bardzo wymagający. Dogmatykę trzeba było umieć i to na blachę.
Był surowy w stawianiu stopni, ale też bardzo sprawiedliwy. Student musiał umieć i ro- zumieć, jeśli ktoś umiał, a nie rozumiał – leżał. Tym, którzy uczęszczali do niego na seminarium, stawiał szczególne wymagania, często mówił: »Panie, w dogmatyce nie ma plewy«. Uczył pracy naukowej i korzystania ze źródeł, elaboraty ostro oceniał, nie- jednokrotnie przekreślał, ale zniechęconych podnosił na duchu własnymi przeżyciami z czasów studenckich […] 28.
Natomiast ks. Piotr Stach prowadził wykłady z Nowego Testamentu. Ks. Szurlej zapa- miętał, że
wykłady prowadził zawsze interesująco, urozmaicał je ciekawymi dygresjami. Na semi- nariach uczył samodzielnej pracy naukowej. […] Ks. Stach miał umysł niezwykle anali- tyczny, cecha nieodzowna dla biblisty egzegety. Był zresztą człowiekiem, który wymagał przede wszystkim dużo od siebie, miał więc prawo wymagać i od innych. Bardzo prze- strzegał tzw. uczciwości naukowej. […] Był rzadko spotykaną osobowością, można by bez przesady rzec, że jednorazowym i nie dającym się powtórzyć wydaniem człowieka, naukowca-racjonalisty i krytyka o dziecięcej wierze 29.