Inspirujący dla Śląska wpływ lwowskiego środowiska kulturalnego zaznaczył się rów- nież w sferze muzyki, a ściślej w kwestii powstania i pierwszych lat działalności Śląskie- go Konserwatorium Muzycznego w Katowicach. Dotyczy to zarówno wybitnych oso- bowości grona pedagogicznego, jak i zasobów materialnych i ogólnej koncepcji uczelni.
Zawdzięczamy to przede wszystkim dwóm przybyłym ze Lwowa twórcom: kompozyto- rowi Witoldowi Friemannowi oraz teoretykowi i prawnikowi Adamowi Mitschy, którzy stali u początków Konserwatorium. Przeszły i obecny kształt uczelni jest pochodną ich niezwykłej aktywności i rozległej wiedzy. Powstaniu w Katowicach wyższej placówki muzycznej patronował z daleka Karol Szymanowski.
Witold Friemann, romantyzujący kompozytor, przedstawiciel tego zachodniego kie- runku kulturowego, przyjechał na Śląsk w grudniu 1928 1 roku zgodnie sugestią Adolfa Chybińskiego, wielkiego polskiego muzykologa działającego we Lwowie, z założeniem zorganizowania na tym terenie Konserwatorium Muzycznego 2, które stało się pierwszą śląską placówką nauczania na poziomie wyższym. Dokonało się to w 1929 roku. Wtedy właśnie, we wrześniu odbył się koncert inauguracyjny. Uczelnia działała aż do wybu- chu wojny w 1939 roku.
Dyrektorem uczelni po Witoldzie Friemannie, który w 1933 roku podał się do dymi- sji, był Faustyn Kulczycki, pierwszy powojenny rektor.
Na czele komitetu opracowującego prawne i materialne podstawy uczelni stał ów- czesny wicewojewoda śląski Tadeusz Saloni. Decydujący głos merytoryczny należał do wspomnianych twórców, którzy pracowali uprzednio w Konserwatorium Lwowskim (Friemann od 1921 roku 3, a Mitscha od ukończenia tam studiów 4). Zasługą Adama Mit-
1 Witold Friemann (1889–1977) kompozytor i pianista, ur. w Koninie, student Konserwatorium War- szawskiego, uczeń Maxa Regera (1909–1914) w Lipsku, od 1921 r. we Lwowie jako wykładowca w Konser- watorium i na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza. Publicysta tamtejszego „Słowa Polskiego”, w l. 1934–1939 pracował w Polskim Radiu w Warszawie, od 1945 r. do końca życia w Zakładzie dla Niewidomych w La- skach pod Warszawą. Autor obfitej twórczości, symfonicznej, obecnie zapomnianej, wskazuje się jedynie na jego dorobek pieśniowy. Archiwa złożone są w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego.
2 Od 1929 r. Państwowe Konserwatorium Muzyczne, od 1935 Śląskie Konserwatorium Muzyczne, por.:
O znaczeniu Śląskiego Konserwatorium Muzycznego w Katowicach, Katowice 1935; E. Hermach, 30 lat ślą- skiej uczelni muzycznej, [w:] Trzydzieści lat PWSM. 1929–1959, red. L. Markiewicz, Kraków 1960, s. 9–16;
Śląskie Konserwatorium Muzyczne, „Śląskie Wiadomości Muzyczne” 1938, nr 7, s. 52–53; Akademia Mu- zyczna im. K. Szymanowskiego w Katowicach. Prospekt, tekst A. Rozlach, red. E. Łapka, Katowice 1989.
3 Adam Roman Mitscha, Witold Friemann. Życie i twórczość, Katowice 1980.
4 Adam Mitscha (1892–2002) prawnik, muzykolog, teoretyk, kompozytor, działacz muzyczny, publicysta, ur. w Przemyślu, potomek muzycznej rodziny pochodzenia morawsko-czeskiego, studia na Uniwersytecie
schy było ponadto zorganizowanie w Katowicach poważnej biblioteki muzycznej, która zapoczątkowana została z jego własnych zbiorów. Do 1936 roku sprawował też funkcję nieoficjalnego zastępcy dyrektora Faustyna Kulczyckiego i był właściwym twórcą me- rytorycznej koncepcji działu teoretycznego, wzorowanego na strukturze lwowskiej 5. Stworzył Państwową Komisję do egzaminu z muzyki i śpiewu, pełnił również funkcję sekretarza „Śląskich Wiadomości Muzycznych” i faktycznie zarządzał tym bardzo spe- cjalistycznym czasopismem muzycznym. Do jego uczniów przed wojną należeli m.in.
Michał Spisak i Jan Sztwiertnia.
Po wojnie był aktywny na polu działalności społecznej i był członkiem kadry zarzą- dzającej uczelnią, jako pierwszy oficjalny prorektor (1945–1946), rektor (1947–1951), dziekan Wydziału I (1951–1962) i kierownik Katedry Teorii. W 1946 roku z kursów mu- zycznych prowadzonych przez Spółdzielnię Muzyczną powołał do życia średnią szkołę muzyczną w Katowicach im. Mieczysława Karłowicza. Odgrywał ważną rolę promoto- ra śląskiego ruchu artystycznego zarówno amatorskiego, jak i zawodowego. Dyplomy pod jego kierownictwem zdobyli m.in. Leon Markiewicz (1955), Józef Świder (1955) i Zygmunt Folga (1959).
Uczelnia obejmowała trzy stopnie nauczania: niższy, średni – pierwsze w Polsce Li- ceum Muzyczne zespalające nauczanie przedmiotów ogólnokształcących i muzycznych – oraz stopień wyższy. W 1930 roku na mocy zezwolenia marszałka Józefa Piłsudskiego powstała pierwsza w Polsce Wojskowa Szkoła Muzyczna kształcąca kapelmistrzów dla wojska. Działała także Szkoła Dramatu prowadzona przez Mieczysława Szpakiewicza.
Układ organizacyjny oparty został o siedem wydziałów 6. Uczelnia zajęła budynek nale- żący uprzednio do Sejmu Śląskiego i władz wojewódzkich, gdzie przedtem mieściła się szkoła budowlana, a podczas I wojny światowej austriackie koszary.
Zasługi Witolda Friemanna jako organizatora i pierwszego dyrektora (do 1933 roku) są niezaprzeczalne i fundamentalne. W ciągu kilku miesięcy należało ustabilizować i przyjąć założenia uczelni od podstaw, zarówno od rudymentarnych kwestii material- nych, jak i wiodących tez dla dydaktyki i pracy artystycznej. W tej mierze Friemannowi udało się wykonać niezwykle ważne zadanie, jakim było skupienie wokół nowopowsta- jącej placówki wybitnych osobowości artystycznych pochodzących z różnych środowisk Polski. Wszyscy oni prawie w komplecie powrócili po wojnie do Katowic.
Do tego grona należeli wyjątkowej fachowości nauczyciele przybyli na Śląsk z lwow- skiej uczelni 7, tworzący tym samym trzon uczelnianej edukacji – nauczanie teorii, kom-
im. Jana Kazimierza we Lwowie i w tamtejszym Konserwatorium (uczeń m.in. W. Friemanna i A. Chy- bińskiego), dyplom z teorii i kompozycji w 1926 r., z muzykologii w 1927 r., doktor prawa od 1921 r. Brał udział w obronie Lwowa, za co otrzymał Krzyż Obrony Lwowa z Mieczami i odznakę „Orląt” oraz medal za wojnę z 1920 r. Pracował w Dyrekcji Kolei Państwowych we Lwowie w l. 1911–1922. Od 1923 r. wykła- dowca w Konserwatorium we Lwowie, od 1928 na Uniwersytecie, od 1929 w Katowicach. Tutaj pracował jako recenzent i publicysta muzyczny, także jako wizytator śląskich szkół muzycznych (od 1935). Był jed- nym z nauczycieli, którzy ewakuowali majątek Uczelni we wrześniu 1939 roku.
5 J. Bauman, Adam Roman Mitscha, Katowice 1989.
6 I – Teorii, Kompozycji i Dyrygentury, II – Fortepianu, Organów i Harfy, III – Instrumentów Smycz- kowych, IV – Instrumentów Dętych, V – Śpiewu Solowego, VI – Kształcenia Nauczycieli Muzyki i Śpiewu, VII – Samodzielny Wydział Wojskowy (Wojskowa Szkoła Muzyczna) wraz z Liceum Muzycznym. Wzorem uczelni lwowskiej, warszawskiej i poznańskiej działała Państwowa Komisja do spraw egzaminów końco- wych dla wydziału VI.
7 O historii uczelni i śląskiego środowiska twórczego w okresie międzywojennym patrz: J. Bauman-Szu- lakowska, Polska kultura muzyczna na Śląsku Górnym i Cieszyńskim w latach 1922–1939, Katowice 1994;
M. Płomieński, O śląską nutę, Kraków 1997.
pozycji, instrumentów smyczkowych i fortepianu. Jednym z nich był Marian Dorożyń- ski , kompozytor, razem z Faustynem Kulczyckim założyciel, w 1930 roku, i komendant Wojskowej Szkoły Muzycznej w latach 1937–1939 8. Następnie Józef Cetner, skrzypek, Józef Drohomirecki, wiolonczelista, oraz Zofia Haniszewska-Gołkowska, pianistka, uczennica Friemanna. Swoje miejsce znaleźli tu również Tadeusz Krotochwila, skrzypek, absolwent Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie oraz Konserwatorium Muzycznego i śpiewak Jan Rangl.
Zarówno ożywcze idee, jak i procedury dydaktyczne, działalność tak dla ruchu ama- torskiego, jak i zawodowego koncertowego, wreszcie nieustający zapał do pracy na rzecz stworzenia całkowicie nowej placówki – wszystkie te walory wykorzystano dzięki lwowskiemu doświadczeniu. Środowisko to, bogate zarówno w szeroko rozwinięty ruch chóralny, jak i emanujące uprawianą tu nauką o muzyce, zainspirowało i wykształciło wytrawnych artystów, którzy potrafili krzewić te myśli i czyny w innym otoczeniu. Istot- nym jest fakt, iż to nie całkiem jeszcze dojrzałe centrum, ewoluujące zaledwie od paru lat, zdobyło się na zorganizowanie edukacji muzycznej na stopniu wyższym.
Zasługi najwyższej próby należą do dwóch niezwykłych ludzi – Witolda Frieman- na oraz Adama Mitschy, przyjaciół i oddanych sprawie muzyków, którzy nie szczędzili trudu, czasu ani swej wiedzy, by doprowadzić do zrodzenia się na Śląsku muzycznego centrum życia koncertowego, naukowego, publicystycznego, amatorskiego i edukacyj- nego, jakim zaledwie po upływie dekady stało się katowickie Konserwatorium. Do ta- kiej uczelni przyjechał na wykonanie swego „Stabat Mater” Karol Szymanowski i tutaj polecił swego ucznia, Bolesława Szabelskiego, który odegrał znaczącą rolę w ukonsty- tuowaniu się na tej ziemi ważnej szkoły kompozytorskiej.
U zarania nowego ośrodka muzycznego stały lwowskie prądy i ludzkie dobre chęci zespolone z wysokimi umiejętnościami. Jesteśmy za to wdzięczni i dowiaduje się o tym kolejne już pokolenie naszych studentów.
Zusammenfassung
Die Lemberger Wurzeln der schlesischen Musikhochschule in Kattowitz
Der für Schlesien inspirierende Einfluss der Lemberger Kulturkreise machte sich auch im Bereich der Musik bemerkbar, und insbesondere in der Geschichte des Schlesischen Musikkonservatoriums. Dies be- trifft auch den Lehrkörper, den Materialbestand und das allgemeine Konzept der Hochschule. Ermöglicht haben es die aus Lemberg gekommenen Witold Friemann und Adam Mitscha. Zum Schirmherr der in Kattowitz entstehenden Musikhochschule wurde Karol Szymanowski.
1929 wurde das Musikkonservatorium ins Leben gerufen, die erste oberschlesische Hochschule über- haupt. Das Konservatorium war bis zum Kriegsausbruch im Jahre 1939 tätig.
Die Gründung einer neuen Einrichtung war dank der Nutzung der Lemberger Erfahrungen möglich.
Dieses Milieu inspirierte und bildete Künstler aus, die in der neuen Umgebung wirken konnten. Das noch nicht ganz ausgereifte Zentrum wagte den Entschluss höhere Musikbildung zu organisieren. Wir sind dank- bar dafür und jede nächste Generation unserer Studenten wird davon in Kenntnis gesetzt.
8 Marian Dorożyński. Ur. w Stryju w 1893 r., dyrygent, kompozytor, muzykolog, wojskowy, student kompozycji M. Sołtysa we Lwowie oraz w konserwatorium praskim. Pracował w Warszawie (1934–1937), w Stanisławowie i we Lwowie w Konserwatorium i na Uniwersytecie. Po wojnie przebywał w Londynie, gdzie zmarł.
Uniwersytet Jagielloński