(1)УДК Аляксандр Груша УЛАДА НЕПАРУШНАСЦІ І ПАМЯЦІ: «СТАРИНА» І ЯЕ ТРАНСФАРМАЦЫЯ ў XV – першай трэці XVI ст

(1)

УДК 140.8+316.75+94(476)”14/15”

Аляксандр Груша

УЛАДА НЕПАРУШНАСЦІ І ПАМЯЦІ:

«СТАРИНА» І ЯЕ ТРАНСФАРМАЦЫЯ ў XV – першай трэці XVI ст.

Да праблемы даўніны («старины») у Вялікім княстве Літоўскім (далей – ВКЛ) звярталіся многія гісторыкі, якія распрацоўвалі сацыяльныя, эканамічныя і пра- вавыя тэмы гісторыі гэтай дзяржавы. Аб ёй пісалі да 1917 г. Агляд дасавецкай гістарыяграфіі даўніны зрабіў украінскі даследчык Д. Вашчук. Яго вердыкт – вучоныя давялі да абсалюту паняцце «мы старины не рухаем, а новин не вводим», прызналі немагчымасць змен у грамадстве з-за дзеяння даўніны, пера- ўтварылі погляд аб яе шанаванні ў стэрэатып¹. Такі вердыкт выклікае пярэчанні.

Ён не ўлічвае ўсе існуючыя думкі. М.В. Доўнар-Запольскі ў «Дзяржаўнай гаспадарцы Вялікага княства Літоўскага пры Ягелонах» пісаў, што даўніна – гэта сацыяльныя, прававыя і фінансавыя нормы²; што захаванне даўніны лічылі для сабе абавязковымі як гаспадар, так і ўсе саслоўі, у тым ліку, духавенства³; што гэта быў агульны прынцып, які з’яўляўся сувязным звяном паміж дзяржавай і яго разнастайнымі часткамі⁴; што прынцып даўніны прасякаў увесь дзяржаўны правапарадак⁵. У той жа час ён адзначыў, што гэты прынцып «не сковывал общественную жизнь, не вёл к консерватизму, окаменению в известных, раз выработанных формах. Общий дух отношений государства к обществу был таков, что старина, пошлина могли подвергаться изменениям, но с согласия самого общества» (тут і далей вылучана намі. – А.Г.)⁶. Гэта думка засталася не заўважанай аўтарам гістарыяграфічнага артыкула. Наогул з пункту гледжання вывучэння даўніны погляды М.В. Доўнар-Запольскага аказаліся недаацэненымі.

———————

1Ващук Д. Непорушність «старини»: державна політика Великого князівства Литовського чи історіографічна традиція кінця XIX – першої третини XX століття // Україна в Центрально-Східній Європі. – К., 2006. – № 6. – С. 435, 436.

2Доўнар-Запольскі М.В. Дзяржаўная гаспадарка Вялікага княства Літоўскага пры Ягелонах / Падрыхтавалі А.І. Груша, Р.А. Аляхновіч. – Мінск, 2009 (далей – Доўнар-Запольскі М.В. Дзяр- жаўная гаспадарка). – С. 87.

3 Доўнар-Запольскі М. В. Дзяржаўная гаспадарка. – С. 86, 87.

4 Там само. – С. 86.

ISSN1995-0322. ÑÎÖ²ÓÌ. Àëüìàíàõ ñîö³àëüíî¿ ³ñòîð³¿. Âèïóñê 10. – Ñ. 216–245

(2)

Бо ў адрозненні ад астатніх даследчыкаў для яго даныя аб даўніне фарміравалі адну з ключавых ідэй, адну з важнейшых частак «нясучай канструкцыі» да- следавання аб дзяржаўнай гаспадарцы ВКЛ часоў Ягелонаў⁷.

У савецкай гістарыяграфіі праблематыка даўніны была не папулярнай (віда- вочна, яна не адпавядала ўстаноўцы аб сацыяльным антаганізме, нарастанні класавых супярэчнасцяў і г. д.). Новае жыццё гэта праблематыка атрымала ў 1990-х гадах. Сёння кожная з нацыянальных гістарыяграфій – расійская, укра- інская, беларуская – прадстаўлена сваімі даследчыкамі гэтага інстытута.

На постсавецкай прасторы тэму даўніны ВКЛ адрадзіў расійскі даследчык М. Кром. Ён акцэнтаваў увагу на наступных баках функцыянавання і ўлас- цівасцях даўніны: часе яе з’яўлення, апазіцыі «даўніна-навіна» як рэгулятары грамадскага жыцця; даўніне як мове міжсаслоўных зносін; «актуальнай» даў- ніне; трансфармацыі даўніны. На думку М. Крома, даўніна ВКЛ не была звязана са старажытнарускай спадчынай, узнікла параўнальна позна – на рубяжы XIII–

XIV стст., займала цэнтральнае месца ў сістэме каштоўнасцяў⁸, з’яўлялася ад- зінай асновай прававой і палітычнай культуры грамадства⁹, усесаслоўным ідэа- лам сацыяльнай справядлівасці¹⁰, выконвала інтэгруючую функцыю, ствараючы адну з умоў адзінства культуры¹¹. Але такія яе ўласцівасці, як неглыбокая памяць¹²і рухомасць (даўніна перамяшчалася ў часе)¹³, прыводзілі да таго, што ўжо праз пару пакаленняў мінулае гублялася з вачэй. Таму змены лёгка маглі прышчапіцца і неўзабаве самі стаць даўніной¹⁴. Даўніна заставалася ідэалам, аднак яе змест пастаянна абнаўляўся¹⁵. Трэба пагадзіцца з некаторымі з гэтых палажэнняў, але заключэнні аб познім паходжанні даўніны ў ВКЛ і механізмах абнаўлення грамадства прыняць цяжка. Даўніна ў ВКЛ не з’яўлялася ўнікальнай з’явай. Яна была характэрнай і для краін Цэнтральнай і Заходняй Еўропы і існавала там у ранні перыяд Сярэднявечча¹⁶. Ці можна ў святле гэтых фактаў адмаўляць Старажытнай Русі – раннему Сярэднявеччу ўсходніх славян – у праве на даўніну, асабліва, калі ўлічваць назіранні М.К. Любаўскага аб захаванні ў

———————

7 Груша А.І. Аб кнізе Гісторыка // Доўнар-Запольскі М.В. Дзяржаўная гаспадарка Вялікага княства Літоўскага пры Ягелонах / Падрыхтавалі А.І. Груша, Р.А. Аляхновіч. – Мінск, 2009. – С. 54–58.

8 Кром М. «Старина» как категория средневекового менталитета (по материалам Великого княжества Литовского XIV – начала XVII вв.) // Mediaevalia ucrainica: Ментальність та історія ідей. – 1994. – Т. 3 (далей – Кром М. «Старина»). – С. 72.

9 Кром М. «Старина». – С. 85.

10 Кром М.М. Понятие «старины» в политической и правовой культуре Великого княжества Литовского XV–XVI веков // Наш радавод. Материалы Международной научной конференции по региональной истории Восточной Европы «Культура народов Великого княжества Литовского и Белоруссии XIII – начала XX вв.» – Гродно, 1991. – Кн. 3. – Ч. 3. (далей – Кром М.М. Понятие

«старины»). – С. 542, 543; Кром М. «Старина». – С. 78.

12 Кром М.М. Понятие «старины». – С. 540; Кром М. «Старина». – С. 79–81.

13 Кром М.М. Понятие «старины». – С. 541; Кром М. «Старина». – С. 81–83.

15 Кром М.М. Понятие «старины». – С. 544; Кром М. «Старина». – С. 82.

16 Гуревич А.Я. Проблемы генезиса феодализма в Западной Европе. – Москва, 1970. – С. 87, 190–191.

(3)

ВКЛ традыцый і архаічных рыс «кіеўскага перыяду»¹⁷. З другога боку, ці ёсць падставы абмяжоўваць час узнікнення даўніны перыядам ранняга Сярэдня- вечча? Матэрыялы этнолагаў сведчаць, што культ даўніны ўласцівы і для традыцыйных грамадстваў¹⁸. Няма сумненняў, што ў дадзеным выпадку стара- жытныя славяне, а таксама балты не з’яўляліся выключэннем. «…Требовалось достаточно много времени, чтобы накопился внушительный слой традиций, сложился и упрочился жизненный уклад, который можно было принять за об- разец…», – піша М. Кром, тлумачачы чаму даўніна ўзнікла так позна¹⁹. Сказанае не мае пад сабой падстаў. Сучаснікі не вымяралі ўзровень назапашанасці слоя традыцый і складвання жыццёвага ўкладу. Для іх мінулае незалежна ад «таўш- чыні» слоя традыцый, трываласці ўклада, а таксама працягласці, з’яўлялася даўніной. М. Кром, правяраючы сваё меркаванне аб познім паходжанні даўніны па звестках актавых крыніц, праігнараваў той факт, што і дакумент, яго ўнут- раная структура, да якой адносяцца, у тым ліку, формулы аб даўніне, таксама мае развіццё. На раннім этапе функцыянавання дакумента, калі ён меў надзвы- чай абмежаваную сферу ўжытку, даўніна як пануючы сацыяльны і прававы прынцып не адчувала патрэбы замацавання ў пісьмовым тэксце. Што да прычын абнаўлення грамадства, то неглыбокая памяць і рухомасць даўніны не могуць растлумачыць буйных перамен, якімі былі, напрыклад, апрача дараваных гара- дам правоў на магдэбургскае права, таксама пашырэнне правоў шляхецтву, наданне шляхце зямельнай маёмасці і г. д. Прычыны гэтых перамен трэба шукаць у іншым.

Д. Вашчук паставіў мэтай паказаць, што ў павіннаснай і падаткавай сферах дэкларацыя даўніны далёка не заўжды адпавядала рэальнаму парадку рэчаў.

Адносна адной з найбольш важных павіннасцяў – срэбшчыны (ішла на ваенныя патрэбы) гісторык адзначыў, што вызваленне ад яе было звычайнай нормай дзяржаўнай палітыкі²⁰. Даследчык прыйшоў да высновы, што вялікі князь і падданыя маніпулявалі даўніной у залежнасці ад іх інтарэсаў і сітуацыі²¹. На нашу думку, атрыманыя вынікі не ўлічваюць шматфактарнасці, складанасці і разнастайнасці праяўлення даўніны.

———————

17 Любавский М.К. Очерк истории Литовско-Русского государства. – СПб., 2004. – С. 34.

18 Леви-Брюль Л. Сверхъестественное в первобытном мышлении. – Москва, 1999. – С. 33–34.

20Ващук Д. «Старина» як інститут регулювання економічних відносин у Великому князівстві Литовському (кінець XV – перша третина XVI ст.) // Terra cossacorum: Студії з давньої і нової історії Україні. Науковий збірник на пошану проф. Валерія Степанкова. – К., 2007 (далей – Ващук Д.

«Старина»). – С. 422. Гл. таксама: Блануца А.В., Ващук Д.П. Інститут «старини» й «новини» в правових та економічних джерелах Великого князівства Литовського (друга половина XV–

XVI ст.) // Український історичний журнал. – 2006. – № 2; Blanutsa A., Vashchuk D. ‘Old ways’

versus ‘novelties’ in the legal and economic sources of the Grand Duchy of Lithuania ca. 1450–1700 //

Lithuanian historical studies. 2007. Vol. 12; Ващук Д. «Абыхмо деръжали ихъ пѡдлѣ права ихъ земъли» (Населення Київщини та Волині і великокнязівська влада в XV–XVI ст.). – К., 2009 (далей – Ващук Д. «Абыхмо деръжали ихъ пѡдлѣ права ихъ земъли»). – С. 195–199 і інш.

21 Ващук Д. «Старина». – С. 429.

(4)

В.Ф. Голубеў паставіў праблему аб даўніне як форме памяці. Ён прывёў розныя прыклады функцыянавання памяці даўніны, але не паказаў, у чым заключаліся яе ўласцівасці²².

Дапоўнім звесткі аб даўніне, унясем карэктывы ў існуючыя палажэнні аб гэтай з’яве, абагулім даныя аб ёй, паспрабуем даць сваё тлумачэнне прычын трансфармацыі даўніны. Усё гэта павінна падвесці нас да пастаноўкі праблемы аб пераемнасці даўніны як віда памяці і прававога дакумента.

Назад… у светлае мінулае

Агульны прынцып даўніны заключаўся ў тым, што існуючы парадак з’яўляўся ўстойлівым і непарушным і не мог быць зменены. Калі чалавек быў цесна інтэграваны ў прыроду, залежаў ад яе, жыць і выжыць ён мог, карыс- таючыся ўзорамі, якія былі апрабіраваны продкамі. Існуючы парадак быў правераны мінулымі пакаленнямі, значыць, ён з’яўляўся падыходзячым для су- часнікаў. У гэтым заключалася рацыянальнасць даўніны. Усё новае, што ўка- ранялася ў жыццё (як гэта было магчыма, пакажам ніжэй), праходзіла праверку і даказвала права на існаванне, станавілася старым. Адзінаразовыя плацяжы і павіннасці ішлі ў «пошлину» – пераўтвараліся ў пастаянныя²³. Фактычны ўладальнік маёмасці атрымліваў поўнае на яе права, калі не паступалі прэтэнзіі на гэту маёмасць з боку іншых асоб, калі ён трымаў яе «во впокои»²⁴. Калі тэрмін даўнасці праходзіў без «впоминаний», то гаварылі, што «дело» з’яў- ляецца «давним»²⁵, яно «вдавнило»²⁶, «вышло давностью»²⁷. Сіла даўнасці была

———————

22 Голубев В. «Старина» в жизни населения белорусских земель Великого Княжества Литов- ского как отражение исторической памяти (конца XV – середины XVI вв.) // Acta humanitarica Universitatis Saulensis. Mokslo darbai. 2009. T. 9. Kultūrinės atminties kaita ir lokalinė istorija=

Alternation of Cultural Memory and Local History (далей – Голубев В. «Старина»).

23 Русская историческая библиотека, издаваемая Императорскою Археографическою комис- сиею (РИБ). – Т. 27: Литовская метрика. – Отд. 1. – Ч. 1: Книги записей. Т. 1 / Под ред.

И.И. Лаппо. – СПб., 1910 (далей – РИБ. Т. 27). № 60. – Стб. 570–571, 1495; Доўнар-Запольскі М.В.

Дзяржаўная гаспадарка. – С. 87.

24РИБ. – Петербург, 1903. – Т. 20: Литовская метрика. – Т. 1 (далей – РИБ. Т. 20). № 160. – Стб. 779 (1511), № 152. Стб. 1468 (1520), № 99. Стб. 670 (1511). Гл. таксама: Lіetuvos Metrіka.

Knyga Nr. 6 (1494–1506). Užrašуmų knyga 6 / Par. A. Balіulіs. – Vіlnіus, 2007 (далей – LM-6). № 275. – Р. 183 [1498], № 315. – Р. 206 [1499]; Lіetuvos Metrіka. Knyga Nr. 12 (1522–1529). Užrašуmų knyga 12 / Par. D. Antanavіčіus, A. Balіulіs. – Vіlnіus, 2001 (далей – LM-12). № 114. – Р. 183 (1522);

Archiwum Państwowe w Krakowie. Oddział I (na Wawelu) (PA w Krakowie). ASł. Sang. 163; спіс:

Lіetuvos Metrіka. Knyga Nr. 15 (1528–1538). Užrašуmų knyga 15 / Par. A. Dubonis. – Vіlnіus, 2002 (далей – LM-15). № 52. – Р. 91 [1528], № 84. Р. 123 [1529]; Lіetuvos Metrіka (1522–1530). 4-ojі Teіsmų bylų knyga (XVІ a. pabaіgos kopіja) / Par. E. Gudavičius, J. Karpavičienė, G. Kirkienė ir kt.

Vіlnіus, 1997 (далей – LM-224). № 264. – Р. 226 (1528) і інш. Для іншага прэтэндэнта важна было не «молчать», «впоминать» аб сваіх правах: Lіetuvos Metrіka. Knyga Nr. 4 (1479–1491). Užrašуmų knyga 4 / Par. L. Anužytė. – Vіlnіus, 2004 (далей – LM-4). № 95. – Р. 122 [1486]; РИБ. – Т. 20. –

№ 302. – Стб. 1021–1022 [1518–1519].

25 LM-6. № 317. – Р. 207 [1499]; РИБ. – Т. 20. – № 152. – Стб. 1468 (1520).

26 LM-6. № 272. – Р. 181 [1498]; РИБ. – Т. 27. – № 206. – Стб. 751 (1499); РИБ. – Т. 20. № 19. – Стб. 549 (1507).

27 LM-224. № 292. – Р. 247 (1528); спіс: LM-15. № 23. – Р. 69.

(5)

настолькі вялікай, што калі яна ўступала ў супрацьдзеянне з дакументам, верх атрымлівала даўнасць. Прывядзем найбольш яскравы прыклад. У 1522 г. паны, цівуны і баяры Жамойцкай зямлі «жаловали» гаспадару на віленскага пана, жамойцкага старосту пана Станіслава Янавіча, што насуперак прывілеям, ён, а не вялікі князь распараджаўся правам раздаваць цівунствы ў Жамойці. Староста пярэчыў, што цівунства Жамойцкай зямлі, апрача чатырох двароў і адной воласці «здавна за предковъ наших и за нас предкове его и онъ сам у подаваньи своем мели ажъ до сего часу, а предкове их и они сами предкомъ нашим и нам о том николи ся не упоминали». У сваю чаргу жамойцкі староста прасіў гаспадара, каб яго пакінулі «водле стародавного обычая». Вялікі князь апраўдаў Станіслава Янавіча:

«И мы, с Паны Радами нашими, того межи ними досмотревши, и видело ся нам и Паном Радамъ нашим, кгдыжъ предкове пана виленского, пана Станиславовы, и онъ самъ з давных часовъ за предковъ наших и за насъ тые тивунъства во своемъ подаваньи мели а кому хотели с подданых наших панов и бояр земли Жомоитское, тымъ тые тивунъства даровали, а панове и тивуны и бояре земли Жомоитское, хотя на то права от предковъ наших в себе мають, а коли ж того такъ от давних часовъ у молъчаньи были, мы, хотячи какъ привилья и давности у моцы держати, тые тивунства в земли Жомоитскои пану виленъскому, старосте жомоитскому, пану Станиславу Яновичу въ его подаванье, з ласки нашое, дали есмо ему в подаванье, кром тыхъ чотырох дворов нашихъ… и волости… Маеть панъ виленъскии, панъ Станислав, тые тивунства в земли Жомоитскои въ своем поданьи мети по тому, какъ и предки его м(и)л(о)сти и онъ самъ за предковъ наших и за нас мели»²⁸.

Пры Жыгімонце І палажэнне аб тэрміне даўнасці ўвайшло ў заканадаўства:

калі прэтэндэнт не прад’явіў правы на маёмасць у час праўлення Казіміра і Аляксандра, ён навекі пазбаўляўся гэтых правоў²⁹. У якасці асобнага артыкула

———————

28 Lіetuvos Metrіka. Knyga Nr. 10 (1440–1523). Užrašуmų knyga 10 / Par. A. Banionis, A. Baliulis. – Vіlnіus, 1997. № 109. – Р. 105 [1522]; спіс: Lіetuvos Metrіka. Knyga Nr. 11 (1518–1523). Įrašų knyga 11 / Par. A. Dubonis. – Vіlnіus, 1997 (далей – LM-11). № 140. – Р. 134. Гл. таксама: LM-11. № 141. – Р. 135–136 (1522).

29 «…какъ же и въ правехъ выписано: естли бы хто о которую близкость свою за отца нашого Казимира короля его милости не впоминалъся, тотъ вжо вечне о то не маеть впоминатися» (РИБ. Т. 20. – № 21. – Стб. 552, 1507 г.; спіс: Lіetuvos Metrіka. Knyga Nr. 8 (1499–

1514). Užrašуmų knyga 8 / Par. A. Balіulіs, R. Fіrkovіčіus, D. Antanavіčіus. Vіlnіus, 1995 (далей – LM-8). № 404. – Р. 304). «… Бо хто чого во в покои и в держани был от пятидесят лет, хотя и без листов, то мает таки держано быти, бо есмо всим подданым нашим у Великом Кн(я)зьстве право дали, иж давности не маем никому рушати» (Lіetuvos Metrіka. Knyga Nr. 9 (1511–1518). Užrašуmų knyga 9 / Par. K. Pietkiewicz. – Vіlnіus, 2002 (далей – LM-9). № 69. – Р. 109, 1511 г.). «Ино мы всимъ подданымъ нашимъ великого князства Литовъского право дали: «хто чого былъ въ молчаньи за отца и брата нашого королевъ ихъ милости, тотъ тое вечно тратить» (РИБ. Т. 20. № 227. – Стб. 902 [1516]); «А мы со въсими п(а)ны радами и со въсими землями, поддаными нашыми, тое право установили: хто чого за отца и брата нашог(о) въ держан(ь)и и во-в покои был, а въпоминан(ь)я ни от ког(о) о то не мелъ, таковый тое вечне одержывает(ь)» (LM-224. – № 346. – Р. 289, 1529 г.).

(6)

дадзенае палажэнне было ўключана ў Статут 1529 г.³⁰ Гэта значыць, што маёмасць назаўжды пераходзіла ў распараджэнне фактычнага ўладальніка.

Тэрмін даўнасці існаваў у розных відах сацыяльных і гаспадарчых адносін.

У Валынскай зямлі захоўваўся звычай, што калі хто з сялян «заседит» ва ўладаннях князя і пана тэрмін даўнасці 10 год, ён станавіўся вотчычам, г. зн.

страчваў права выхаду з гэтага ўладання. Гаспадар у сувязі са скаргай войта, бурмістра, радцаў і ўсіх мяшчан Луцка, што князі і паны Валынскай зямлі мелі намер вывесці з Луцка людзей-«отчичей», якія пражывалі тут на працягу 20–30 год, вызначыў тэрмін даўнасці, пасля якога права вываду пераставала дзейнічаць – адзначаныя вышэй 20–30 год³¹. Час перапрацоўваў навацыі. Праверанае часам новае ўжыўлялася ў старое і станавілася яго часткай³².

Правераны часам парадак з’яўляўся ідэальным. Даўніна мела не толькі хра- налагічнае, але і каштоўнаснае вымярэнне. Яна атаясамлялася з дабром, спра- вядлівасцю («правдой»), у той час як «новина» была сінонімам крыўды. У 1509 г.

мяшчане Менска называлі крыўдамі і навінамі парушэнні менскім намеснікам магдэбургскага права, якое яны атрымалі 10 год таму назад; тут крыўдамі і навінамі названа тое, што да даравання гэтага права стагоддзямі з’яўлялася прэрагатывай намесніка³³. Ідэальная якасць даўніны рабіла апошнюю адной з галоўных каштоўнасцяў, «сэнсавым цэнтрам». Стары – не толькі добры і спра- вядлівы, але таксама разумны, мудры (антонім разумнага – «малады»³⁴), мэта- згодны. Каб абгрунтаваць неабходнасць увядзення новага, трэба было даказаць існаванне гэтага новага ў мінулым. Пярэчанні супраць новага абгрунтоўваліся таксама даўніной. У выпадку падобных пярэчанняў даказвалася, што гэтага новага ў мінулым не існавала. На Віленскім сойме 1547 г. шляхта скардзілася, што гаспадар, заснаваўшы нядаўна ў ВКЛ манетны двор, не апавясціў шляхту аб сваім намеры. У мінулым жа было інакш: вялікі князь, вырашыўшы перанесці манетны двор з Польскай кароны ў ВКЛ, не праігнараваў шляхту, а сабраўшы сойм, апавясціў яе аб прынятым рашэнні. Ігнараванне шляхты ў дадзеным выпадку і паслужыла падставай для яе просьбы, каб вялікі князь у будучым не грэбаваў шляхтай у справах, якія адносіліся да ўсёй зямлі. Гаспадар, жадаючы быць пераканаўчым, адказаў на гэтую просьбу, спаслаўшыся на даўніну. Згодна з яго сцвярджэннем «ани за отца, ани за иныхъ предковъ его милости, за которыхъ мыньцы бито, соймовъ на всю землю не [з]бирано», і тады, калі манетны двор быў пераведзены ў ВКЛ, ніякага запрашэння шляхты на сойм не

———————

30 Pirmasis Lietuvos Statutas. Tekstai senąja baltarusių, lotynų ir senąja lenkų kalbomis=Первый Литовский Статут. Тексты на старобелорусском, латинском и старопольском языках / Tekstus par.

S. Lazutka ir kt. – Vilnius, 1991. – T. 2. D. 1 (далей – Pirmasis Lietuvos Statutas). – P. 74–78.

31 Lіetuvos Metrіka. Knyga Nr. 14 (1524-1529). Užrašуmų knyga 14 / Par. L. Karalius, D. Anta- navіčіus (tekstai lotynų kalba). Vіlnіus, 2008 (далей – LM-14). № 765. – Р. 313 (1525).

32 Аб даўнасці, гл.: Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско- русского государства ко времени издания первого Литовского статута. – Москва, 1892 (далей – Любавский М. К. Областное деление). – С. 390–392. Няма падстаў меркаваць, што гэты архаічны парадак рэчаў сфарміраваўся пад уплывам рымскага права.

33 РИБ. – Т. 20. № 57. – Стб. 602–603.

34 Адзін чалавек, шкадуючы аб учынку, тлумачыў, што здзяйсніў яго «молодымъ розумомъ, зъ людское направы» (РИБ. – Т. 20. № 109. – Стб. 1383, 1520 г.)

(7)

было, а прыняцце рашэння з’яўлялася «въ моцы, владности и справован[ь]ю»

самога гаспадара і паноў рады. «…Про то, – паведамляе крыніца аб прынятым гаспадаром рашэнні, – его кролевъская милость тотъ звычай битья мынцы и теперъ водле стародавного обычая пры владности своей господаръской зоста- вовати рачыть…»³⁵.

Адносіны да даўніны вызначаліся псіхічнымі і ментальнымі ўстаноўкамі.

Змена парадку была зневажальнай для памяці аб продках. Намер аб змене парадку ўнушаў трывогу, турботы, нават страх.

Захаванне «старины» стварала баланс адносін унутры грамадства і грамад- ства з прыродай. Свет стаяў, пакуль з’яўляліся непарушнымі вера, звычаі і законы продкаў. Увядзенне навацый парушала гэты баланс, што вяло да ката- клізмаў і бедстваў. Паміж парушэннем балансу з аднаго боку і ўзнікненнем катаклізмаў і бедстваў з другога існавала непасрэдная сувязь. Сігізмунд Гер- берштэйн апісаў наступны парадак і выпадак, якія мелі месца ў Жамойці.

«Землю они вспахивают не железом, а деревом [и это тем более удивительно, что] земля их жесткая [а не песчаная, так что на ней нигде не растут сосны].

Отправляясь пахать, они берут с собой множество деревянных (рал), [которыми взрывают землю, пользуясь ими в качестве сошника], для того, разумеется, чтобы, если сломается одно, иметь наготове ещё [и ещё, не тратя на это времени]». Перад намі дзеянне даўніны. Металічны нарог не з’яўляўся тэхнічнай навінкай у бліжэйшых суседзяў, адкуль ён мог быць запазычаны. Для такога рэгіёну, як Жамойць, з яе цвёрдымі глебамі ён быў найбольш аптымальным, але яе жыхары аддавалі перавагу драўляным нарогам. Важна таксама і наступнае.

«Один из начальников области, – паведамляе далей Герберштэйн, – [желая

облегчить жителям их чересчур тяжёлый труд] велел доставить [большое количество] железных сошников. Но когда и в тот год, и в несколько следующих урожай из-за превратностей погоды не соответствовал ожиданиям земледельцев, простой народ стал приписывать бесплодие своих полей железному сошнику, не признавая никакой другой причины»³⁶. Такім чынам, жамойты былі перакананы, што не ўраджай з’яўляўся наступствам увядзення металічных нарогаў. Уста- наўленне падобных прычынна-следчых сувязяў з’яўляецца тыповым для ўяўлен- няў аб даўніне. Аб сіле даўніны можа сведчыць наступны факт: «начальнік вобласці», асцерагаючыся абурэння жамойтаў, прадаставіў ім магчымасць апрацоўваць зямлю на свой лад.

———————

35 РИБ. – Т. 30: Литовская Метрика. – Отделы 1-2. Ч. 3: Книги Публичных дел / Под ред.

И.И. Лаппо. – Юрьев, 1914. – Т. 1 (далей – РИБ. – Т. 30). – Стб. 140–141.

36 «Terram non ferro, sed ligno proscindunt: quod eo magis mirandum, cum terra eorum tenax, & non arenosa sit, quaque pinus nunquam crescit. Araturi ligna complura, quibus terram subigunt, locoque vomeris utuntur, secum portare solent: scilicet, ut uno fracto, aliud atque aliud, ne quid in mora sit, in promptu habeant. Quidam ex provinciae praefectis, quo provinciales graviore labore levaret, multos ferreos vomeres adferri fecerat. Cum autem eo, sequentibusque aliquot annis, segetes aliqua coeli intemperie expectationi agricolarum non responderent, vulgusque agrorum suorum sterilitatem ferreo vomeri adscriberet, nec aliud quicquam in causa esse putaret. Praefectus veritus seditionem, amoto ferro, suo eos more agros colere permisit” (Герберштейн С. Записки о Московии: в 2 т. / Под ред.

А.Л. Хорошкевич. – Москва, 2008. Т. 1. Латинский и немецкий тексты, русские переводы с латин- ского А.И. Малеина и А.В. Назаренко, с ранневерхненемецкого А.В. Назаренко. – С. 486–487).

(8)

Сучаснае грамадства арыентавана на пошук новых – больш аптымальных форм сацыяльнага, эканамічнага і палітычнага жыцця, рух наперад, прагрэс.

У Сярэднявеччы пошук найбольш эфектыўных рашэнняў ажыццяўляўся вы- ключна ці ў значнай ступені ў кірунку мінулага. «Старина» і сучаснае паняцце

«кансерватызм» блізкія, але не тоесныя. Кансерватызм як прыхільнасць да традыцыйных парадкаў існуе ва ўмовах свабоды выбару: можна быць «кансер- ватарам», а можна і «наватарам». Даўніна панавала тады, калі падобны выбар адсутнічаў ці быў у вялікай ступені абмежаваны. Даўніна – гэта рух назад, але рух да дасканаласці.

«Святыя дзяды»

Уяўленні аб даўніне былі звязаны з рэлігіяй. «Старина» – гэта разлік на памерлых продкаў, страх перад імі. У заходнееўрапейскай гістарыяграфіі дасле- дуецца феномен «memoria» як форма адносін жывых і мёртвых, спосаб за- цвярджэння іх агульнай супольнасці, форма мыслення і дзеянняў, якія ўста- наўлівалі адносіны паміж імі. Асаблівасці гэтых адносін заключаліся ў на- ступным. Існаванне чалавека не абрывалася пасля яго смерці. Мёртвыя мелі

«прысутнасць у цяперашнім»³⁷. Іх «ажыўленне» дасягалася пры памінанні:

называнні імя нябожчыка (напрыклад, на літургіі) і памінальнай трапезе.

Адносіны паміж жывымі і мёртвымі ўяўлялі свайго роду дагавор, які пашыраўся на ўсе сферы жыцця. Мёртвыя былі суб’ектамі грамадскіх адносін. «Memoria»

валодала групаўтваральнай функцыяй, з’яўлялася ўмовай самаідэнтыфікацыі яе членаў³⁸.

Заходне- і цэнтральнаеўрапейская «memoria» адпавядала ўсходнехрысціян- скай «памяці па душы». Але быў і яшчэ адзін аналаг, які існаваў як да прыняцця хрысціянства, так і паралельна з ім – рэлігійны культ продкаў. Асабліва тры- валыя перажыткі гэтага культу захоўваліся ў Беларусі да навейшага часу ў форме абрадаў «Дзяды» і «Куст». Вынікі аналізу гэтых абрадаў, атрыманыя беларускай даследчыцай В. Шарай, дазваляюць вызначыць архаічныя ўяўленні аб памерлых людзях, іх статусе, месцы і ролі, ступені «прысутнасці» ў жыцці жывых. Людзі пасля смерці не пераставалі існаваць, яны пераходзілі ў іншы свет, дзе надзяляліся звышнатуральнай сілай і станавіліся святымі³⁹. Жывыя

———————

37 «die Gegenwart der Toten» – тэрмін О.Г. Эксле.

38 Oexle O.G. Obcowanie żywych i umarłych. Rozważania o pojęciu «memoria» // Społeczeństwo średniowiecza. Mentalność – grupy społeczne – formy życia. – Toruń, 2000 (пераклад з нямецкай мовы: Die Gegenwart der Lebenden und der Toten. Gedanken über Memoria // Gedächtnis, das Gemeinschaft stiftet / Ed. K. Schmid. – München–Zürich, 1985; Idem. Memoria i przekaz memoratywny we wczesnym średniowieczu // Idem. Społeczeństwo średniowiecza. Mentalność – grupy społeczne – formy życia. – Toruń, 2000 (пераклад з нямецкай мовы: Memoria und Memorialüberlieferung im frühen Mittelalter // Frühmittelalterliche Studien. – 1976. Bd. 10); Арнаутова Ю.Е. Memoria: «Тоталь- ный социальный феномен» и объект исследования // Образы прошлого и коллективная иден- тичность в Европе до начала Нового времени. – Москва, 2003.

39Большасць вакатыўных формул у рытуале запрашэння памерлых на «Дзяды» пачынаецца з эпітэта «святыя» (Шарая О. Ценностно-нормативная природа почитания предков. – Минск, 2002 (далей – Шарая О. Ценностно-нормативная природа почитания предков). – С. 153, 158).

(9)

адчувалі патрэбу ў дапамозе з боку продкаў. Апошнія аказвалі вялікі ўплыў на жыццё жывых, апекаваліся імі. Кожны год у пэўны час адбываўся кантакт жывых людзей з продкамі. Мёртвыя прыходзілі да жывых у памінальныя дні і ўдзельнічалі з імі ў памінальнай трапезе⁴⁰. Вывучэнне абраду «Куст» прывяло В. Шарую да наступных высноў:

«Обряд Куст – средство реализации коллективного сознания, символически

воспроизводившего образ рода в процессе ежегодной обрядовой церемонии, которая закрепляла социальную солидарность членов рода, проживающих на одной терри- тории. В прошлом обряд выполнял функцию символического соединения ныне живущих и умерших членов рода… Ежегодное повторение церемонии закрепляло в сознании людей чувство единства и сопричастности с прошлыми поколениями, предками своего рода…»⁴¹.

Калі крыніцы XV–XVI стст. інфармуюць аб пратэсце падданых супраць парушэння даўніны, яны не паведамляюць аб яшчэ адной сіле, якая стаяла за жывымі пратэстуючымі – душах памерлых продкаў. У першую чаргу гэта быў іх пратэст, якому не маглі супраціўляцца жывыя. Жывыя і мёртвыя складалі адзіны калектыў. Сіла даўніны, устойлівасці і непарушнасці парадку адпавядала ступені сувязі, інтэнсіўнасці ўзаемадзеяння продкаў і жывых. Пры існаванні цяснейшай сувязі паміж жывымі і мёртвымі, змена парадку сярод жывых аўтаматычна вяла б да змены парадку сярод мёртвых. У гэтым выпадку мадэрнізацыя парадку на зямлі была немагчымай. Канчаткова сувязь паміж жывымі і мёртвымі ніколі не перарывалася. Мёртвыя дапамагалі жывым. Аднак наўрад ці нядбайныя наш- чадкі маглі разлічваць на дапамогу памерлых, калі першыя забывалі законы і звычаі другіх.

Даўніна – узвядзенне ў ранг святасці продкаў, іх заняткаў, ладу жыцця, паводзін. Ва ўмовах цеснай залежнасці ад прыроды людзі часцей успаміналі вышэйшыя сілы і ўскладвалі на іх надзею. Парадак быў створаны і дадзены людзям багамі, ён меў свяшчэнны характар. Створанае і дадзенае багамі і святымі продкамі чалавек не у стане быў змяніць.

Даўніна як універсальны інстытут

Даўніна з’яўлялася ўніверсальнай каштоўнасцю, а яе дзеянне было ўсеаб- дымным. Яна з’яўлялася нормай у побыце і гаспадарцы. Яшчэ ў XIX ст. сяляне маглі будаваць курныя хаты толькі таму, што так рабілі «бацькі»⁴². Сучасныя археолагі ажыццяўляюць рэканструкцыю ўнутранага аблічча жытла XI–XIII ст.

паводле этнаграфічных даных XIX ст.⁴³ Вось што пісаў А. Кіркор адносна

———————

40 Шарая О. Ценностно-нормативная природа почитания предков. – С. 149, 150–159 і інш.

41 Там само. – С. 120.

42 Загорульский Э.М. Возникновение Минска. – Минск, 1982. – С. 178.

43Гл., напрыклад: «Раскопки (Минска. – А.Г.) обнаружили несомненный факт традиционной связи решения внутреннего плана этнографических белорусских и древних минских жилых по- строек. Это даёт нам возможность и основание применить данные этнографии для реконструкции внутреннего облика изб древнего Минска» (Загорульский Э.М. Возникновение Минска. – Минск, 1982. – С. 181.

(10)

тэхнічнага боку забеспячэння сялянскай гаспадаркі. Сяляне «… в большинстве случаев работают по исконным, укоренившимся обычаям, не признавая и не понимая пользы от всяких нововведений, не соглашаясь даже весьма часто употреблять земледельческие орудия усовершенствованной конструкции, хотя бы таковые находились в господарском дворе»⁴⁴.

У «старине» заключаліся падставы прыналежнасці да таго ці іншага саслоўя.

Так, на даўніне рабіў акцэнт бок, калі хацеў паказаць, што ён ці другі бок з’яўляліся прадстаўнікамі таго ці іншага саслоўя («они… из роду суть бояре»,

«они з века бояре шляхта суть», «они суть здавна мешчане полоцкии» і інш.)⁴⁵, саслоўнай групы⁴⁶. Выкананне плацяжоў і павіннасцяў таго ці іншага віду – а гэта было звязана з саслоўнай прыналежнасцю – знаходзіла абгрунтаванне ў даўніне («дед и отец ихъ здавна, за великог(о) кн(я)зя Витовта и за Жыкгимонта, служивали конною службою, на войну хожывали з доспехом», «предкове их и они сами служать намъ конъно, на служъбу н(а)шу, на воину, ездять, а иншое никоторое служъбы не служать и въ подводы не ходят», «они… здавна служать служъбою панцеръною» і інш.)⁴⁷.

«Старина» вызначала адносіны да ўладання. Права на ўладанне зямельнай маёмасцю, незалежна ад наяўнасці лістоў, станавілася больш абгрунтаваным, калі падкрэслівалася, што яна належала бацьку, дзеду, прадзеду, продкам⁴⁸, з’яўлялася «звечной»⁴⁹, яе мелі ў трыманні і спакоі («то деи естъ пушча звечная моя Сверженьская, я ее мелъ завъжды во въпокои, и боронивалъ есми ее ажъ и до тыхъ часовъ», «я тыи земли вжо от пятидесятъ летъ во впокои маю», «и тое деи земли он в держаньи тежъ естъ вжо болшеи двадцати лет» і інш.)⁵⁰.

———————

44 Живописная Россия… Литовское и Белорусское полесье. Репринтное воспроизведение изда- ния 1882 года. – Минск, 1993. – С. 208.

45 LM-6. № 173. – Р. 135 [1496]; РИБ. – Т. 20. – № 65. – Стб. 83 (1513); РИБ. – Т. 27. – № 111. – Стб. 633 (1495); LM-8. – № 513. – Р. 370 (1510), № 515. – Р. 371 (1510); РИБ. – Т. 20. – № 198. – Стб. 841 [1514], № 127. – Стб. 1430 (1520), № 207. – Стб. 276–277 (1516), № 44. – Стб. 580 (1507);

LM-14. – № 713. – Р. 295 [1525]; РИБ. – Т. 20. – № 118. – Стб. 154 (1514), № 119. – Стб. 704 (1511),

№ 116. – Стб. 1404 [1520] і інш.

46 LM-6. – № 151. – Р. 127 [1496] і інш.

47 LM-224. – № 18. – Р. 55 (1522); LM-12. – № 230. – Р. 246 (1523), № 264. – Р. 264–265 (1523);

LM-224. – № 312. – Р. 262 (1528); РИБ. – Т. 20. – № 167. – Стб. 224 [1515], № 229. – Стб. 904 (1516); LM-224. – № 37. – Р. 67 (1522); РИБ. – Т. 20. – № 286. – Стб. 993 (1517); LM-12. – № 448. – Р. 360 (1525); РИБ. – Т. 20. – № 67. – Стб. 1321 [1519]; LM-14. № 674. – Р. 280 [1524–1525], № 703. – Р. 291 (1525); LM-224. № 226. – Р. 191 (1526) і інш.

48 LM-12. № 434. – Р. 352 (1524); LM-224. № 369. – Р. 308 (1529); РИБ. – Т. 20. – № 106. – Стб. 1378–1379 (1520); LM-9. № 77. – Р. 112 (1511), № 182. Р. 159 (1511); РИБ. – Т. 20. – № 241. – Стб. 320 [1516]; № 142. – Стб. 746–747 [1511]; № 186. – Стб. 823 [1514], № 324. – Стб. 430–431 (1517); LM-224. № 471. – Р. 380 (1530); LM-9. № 302. – Р. 209 (1515); LM-14. № 415. – Р. 181 [1524]; РИБ. – Т. 20. – № 118. – Стб. 154 (1514); LM-14. № 896. – Р. 387 (1527); LM-224. № 362. – Р. 304 (1529); РИБ. – Т. 20. – № 52. – Стб. 1288 (1519); LM-14. – № 410. – Р. 179 [1524]; РИБ. – Т. 20. – № 114. – Стб. 149 (1514); LM-224. № 210. – Р. 182 (1525); LM-12. – № 512. – Р. 405 (1525);

РИБ. – Т. 20. – № 199. – Стб. 1528 [1521]; LM-14. – № 430. – Р. 185 (1524) і інш.

49РИБ. – Т. 20. – № 126. – Стб. 718 (1511); LM-12. № 156. – Р. 204 (1523), № 407. – Р. 337 (1524) і інш. Гл. таксама: РИБ. – Т. 20. – № 45. – Стб. 581 [1507].

50 РИБ. – Т. 20. – № 117. – Стб. 701 (1511), № 235. – Стб. 912 [1516]; LM-12. – № 396. – Р. 330–

331 (1524); РИБ. – Т. 20. – № 183. – Стб. 244 (1515); LM-14. – № 559. – Р. 226 [1525]; РИБ. – Т. 20. –

(11)

Даўніну ставілі на адзін узровень з дакументамі. Вось на якіх падставах улады замацоўвалі маёмасць за ўладальнікамі: «подле сведоцъства тых сугранъниковъ ихъ, и подле ихъ давности»⁵¹. У некаторых падобных выпадках існавала толькі адна падстава: «подле их давности»⁵². У 1509 г. вялікі князь і паны рада разглядалі справу паміж пані Барташовай Ганнай і яе братанічам панам Янам Пятровічам аб зямельных уладаннях. Ганна прадставіла лісты яе бацькі (дзеда Яна) пана Федзькі Неміровіча, што ён, едучы на ваенную службу вялікага князя Казіміра да Бранска, запісаў сваёй жонцы (маці Ганны і бабцы Яна) яго выслугу і куплю. У далейшым маці Ганны адпісала гэтыя выслугу і куплю дачцэ (паколькі не дала ёй выправы). З’яўляецца характэрным адказ Яна Пятровіча на прэтэнзіі ісціцы: «Я деи того не зведомъ, какъ тобе тое именье записывано;

нижли то ведаю, штожь дедъ и отець мои тое именье и тые люди вышеи писаныи вси держали спокоемъ; а после отца своего я вже колькось летъ такъже то держу въ покои ажъ и до сихъ часовъ; а ты того именья и тыхъ людеи николи не бывала въ держанью, а отцу моему и мне въ томъ жадного впоминанья от тебе не бывало…»⁵³. Ян Пятровіч для доказу сваёй праўды прывёў і яшчэ адзін довад. Ён выйграў справу, хоць вырашальнымі аргументамі паслужылі не гэтыя довады. Для нас з’яўляецца важным тое, што ў першай трэці XVI ст. прыведзены вышэй довад мог захоўваць пэўную сілу, калі складальнік дакумента палічыў патрэбным зафіксаваць яго ў тэксце.

Тут трэба дадаць, што выкананне павіннасцяў таго ці іншага віду (шляхецкіх, сялянскіх і г. д.) абумоўлівала права на ўладанне⁵⁴. Склад плацяжоў і павін- насцяў – таксама даўніна⁵⁵. У адным лісце вялікі князь загадваў:

———————

№ 152. – Стб. 1468 (1520); LM-12. – № 550. – Р. 428 (1525), № 221. – Р. 242 (1523), № 369. – Р. 314 (1524); РИБ. – Т. 20. – № 351. – Стб. 1070 [1522] і інш.

51 LM-14. – № 632. – Р. 259 (1527).

52 LM-14. – № 415. – Р. 181 [1524]. Гл. таксама: LM-12. – № 156. – Р. 204 (1523), № 512. – Р. 405 (1525); LM-14. – № 430. – Р. 185 (1524), № 740. – Р. 305 [1525]; Літоўская мэтрыка. Кніга Запісаў

№ 16. Архіў Літоўскае мэтрыкі ў Дзяржаўным актахранілішчы ў Маскве (б. Архіў Міністэрства юстыцыі). Архіў Літоўскай Мэтрыкі. Кніга Запісаў № 16. 1530–1538 г. // Беларускі архіў (XV–

XVI ст.) / Падрыхт. З. Даўгяла. – Менск, 1928. – Т. 2 (далей – ЛМ-16). № 21. – С. 18. (1530), № 54. – С. 39 (1531), № 55. – С. 39 (1531), № 57. – С. 40 (1531). Гл. характэрныя выразы: «Левко Домановичъ на полдворища у селе Морочной листа не покладалъ; только давность» (Ревизия пущ и переходов звериных в бывшем Великом княжестве Литовском, с присовокуплением грамот и привилегий на входы в пущи и на земли, сост. старостою мстибоговским Григорием Богда- новичем Воловичем в 1559 г. с прибавлением другой актовой книги, содержащей в себе при- вилегии, данные дворяном и священникам Пинского повета, составленной в 1554 году. Вильна, 1867 (далей – Ревизия). – С. 119). «Земяне господарские Качановцы. Левъ Некрашевичъ, хоружий Кобринский, а Грицко Пацевичъ… свои входъ у пусчу его милости господарскую, листовъ не покладали, только давность» (Ревизия. – С. 120).

53 РИБ. – Т. 20. – № 66. – Стб. 612–613 (1509).

54 «Боярынъ Красовский Савостьянъ Евсеевичъ зъ братьею оповедали то, ижъ земли своее здавна къ нему служать, на которой живуть; а листовъ на то жадныхъ въ себе быть не казали, а ничого не платять, только на войну ездять. Аврамъ Ивановичъ Курадовский зъ братьею оповедали то, ижъ здавна зъ именья своего въ повете Пинскомъ службу земскую, войну служать, бо шляхта есть, нижли привильевъ не показывали, ижъ и здавна тое именье свое во спокои мели.

Левко Домановичъ, земянинъ Пинский, зъ братьею своею на именье свое прывилья не показалъ,