Òîæ äîñëiäíè êè êîí ñòà òó þòü: iñòîð iÿ ïðè âàò íî ãî æèò òÿ ùå íå íà ïè ñà íà2

(1)

²ðèíà Âîðîí÷óê

ÏÎÄÐÓÆÍI ÇÐÀÄÈ ßÊ ÍÀÑËIÄÎÊ ÏÐÀÊÒÈÊÈ ÓÊËÀÄÀÍÍß ØËÞÁIÂ Â ÓÊÐÀ¯ÍI Â XVI–XVII ñò.

(íà ìàòåðiàëàõ ðàííüîìîäåðíî¿ Âîëèíi)

Áiëüøà ÷àñ òè íà æèò òÿ áóäü-ÿêî¿ ëþ äè íè ìàº iíòèì íî-îñî á èñòiñíèé õà ðàê òåð, òèì íå ìåí øå ñàìå iñíó âàí íÿ ñôå ðè ïðè âàò íî ãî çà ñå ðåä íüîâi ÷÷ÿ òà â ðàí íüî - ìî äåðíi ÷àñè âñå ùå ñòà âèòü ñÿ ïiä ñóìíiâ, âèê ëè êà þ ÷è ñå ðåä iñòî ðèêiâ ãîñòði äèñ êóñi¿. Îäíiºþ ç ïðè ÷èí íå äîñ òàò íüî ãî âèñâiòëåí íÿ ïðè âàò íî¿ ñôå ðè º ñêëàä íiñòü ñà ìî¿ ïðî áëå ìè, îñêiëüêè òóò äiþòü íå ìàñè, à êîí êðåòíi æèâi ëþ - äè¹. Òîæ äîñëiäíè êè êîí ñòà òó þòü: iñòîð iÿ ïðè âàò íî ãî æèò òÿ ùå íå íà ïè ñà íà².

Îñîá ëè âî âå ëèêi ëà êó íè â öié ãà ëóçi ìàº âiò÷èç íÿ íà iñòîð iîã ðàô iÿ:

äîñëiäæåí íÿ ïðè âàò íî ãî æèò òÿ óêð à¿íñüêî ãî íà ñå ëåí íÿ, çà ïî ÷àò êî âà íå íà - ïðèêiíöi XIX ñò. ïðà öÿ ìè Î. ². Ëå âèöü êî ãî³, Ì. Ô. Âëà äè ìè ðñüêî ãî-Áó äà íî - âà⁴ òà Î. ßáëî íî âñüêî ãî⁵ áóëî íà äîâ ãèé ÷àñ ïå ðå ðâà íå, à ëþ äè íà ÿê ïðåä ìåò iñòîði¿⁶ çà ãó áè ëà ñÿ ñå ðåä òà êèõ àáñòðàê òíèõ ïî íÿòü, ÿê êëà ñè i ìàñè.

Ïðîá ëå ìà ïîä ðóæíiõ çðàä â óêðà¿íñüêié iñòîð iîã ðàôi¿ íå çà ÷iïà ëà ñÿ, õî÷à Î. ². Ëå âèöü êèé îïó áëiêó âàâ äåêiëüêà äî êó ìåíòiâ ïðî òàê çâà íå «÷ó æî ëî ç ñò - âî» çà àê òî âîþ òå ðìiíî ëîãiºþ XVI–XVII ñò. Âñå ái÷íî ðîç ãëÿ íóâ øè ïðî áëå ìó

1Ãó ðå âè÷ À. ß. Ì. Áëîê è «Àïîëîãèÿ èñ òî ðèè» // Áëîê Ìàðê. Àïîëîãèÿ èñ òî ðèè èëè ðå ìåñ ëî èñ òî ðè êà. Ì., 1986. Ñ. 209.

2Áîé öîâ Ì. À. Ãåð ìàí ñêàÿ çíàòü XIV–XV ââ.: ïðè âàò íîå è ïóá ëè÷ íîå, îòöû è äåòè // ×å ëî - âåê â êðó ãó ñåìüè. Î÷åð êè ïî èñ òî ðèè ÷àñ òíîé æèç íè â Åâðî ïå äî íà ÷à ëà Íî âî ãî âðå ìå íè.

Ì., 1996. Ñ. 239.

3Ëå âèö êèé Î. Ñå ìåé íûå îò íî øå íèÿ â Þãî-Çà ïàä íîé Ðóñè â XVI–XVII ââ. // Ðóñ ñêàÿ ñòà ðè - íà. 1880. ¹ 11. Ñ. 549–574. Éîãî æ (ïiä ïñåâ äîí iìîì Ëåâ êî Ìà ÿ ÷à íåöü). Ïðî øëþá íà Ðóñi-Óêðà¿íi â XVI–XVII ñò. // Çîðÿ, 1885. Ðiê 6. Ñ. 13–18. Éîãî æ. Îáû÷ íûå ôîð ìû çà - êëþ ÷å íèÿ áðà êîâ â Þæíîé Ðóñè â XVI–XVII ñò. // Êè åâ ñêàÿ ñòà ðè íà. Ò. LXVIII. 1900, ÿí - âàðü. Ñ. 1–15. Éîãî æ. ×åð òû ñå ìåé íî ãî áûòà â Þãî-Çà ïàä íîé Ðóñè â XVI–XVII ââ. //

Àðõèâ Þãî-Çà ïàä íîé Ðîñ ñèè, èç äà âà å ìûé Êîì ìèñ ñè åþ äëÿ ðàç áî ðà äðåâ íèõ àê òîâ (äàëi – ÀÞÇÐ). ×. VIII, ò. III. Àêòû î áðà÷ íîì ïðà âå è ñå ìåé íîì áûòå â Þãî-Çà ïàä íîé Ðóñè â XVI–XVII. Ê., 1909.

4Âëà äè ìèð ñêèé-Áó äà íîâ Ì. Ô. ×åð òû ñå ìåé íî ãî ïðà âà Çà ïàä íîé Ðîñ ñèè â ïî ëî âè íå XVI â. // Î÷åð êè èç èñ òî ðèè ëè òîâ ñêî-ðóñ ñêî ãî ïðà âà. Êèåâ, 1890. Ñ. 1–57.

5Jab³onowski A. Stosunki rodzinne na Wo³yniu // Przegl¹d Historyczny. Warszawa, 1910. T. XI.

Z. 1. S. 198–203; 1911. T. XII. Z. 2. S. 84–88; Z. 3. S. 325–333; T. XIII. Z. 1. S. 57–66; Z. 2.

S. 202–214; Z. 3. S. 346–361.

6«Ïðåä ìå òîì iñòîði¿ º ëþ äè íà. Ñêà æå ìî òî ÷íiøå – ëþäè», ïè ñàâ Ì. Áëîê. Äèâ.: Áëîê Ìàðê.

Àïîëîãèÿ èñ òî ðèè. Ñ. 17.

(2)

ðîç ëó ÷åíü, âií îá ìè íóâ óâà ãîþ ïîä ðóæíi çðà äè ÿê ÿâè ùå ñiìåé íî ãî æèò òÿ, íå àíàë içó þ ÷è ¿õ ïðè ÷è íè. Íèç êó ïè òàíü, ïî â’ÿ çà íèõ çi øëþ áîì, ç òî÷ êè çîðó çâè ÷àºâîãî ïðà âà ðîç ãëÿ íóâ Ì. Ô. Âëà äè ìè ðñüêèé-Áó äà íîâ, ùîï ðàâ äà, íà ìà - òåð ià ëàõ çà õiäíèõ ðå´ iîíiâ Âå ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà Ëè òî âñüêî ãî (ÂÊË), çîê ðå ìà ãðîä íå íñüêî ãî çå ìñüêî ãî òà ïî ëîöü êî ãî ìà´icòðà òñüêî ãî ñóäiâ äðó ãî¿ ïî ëî âè - íè XVI – ïåð øî¿ ïî ëî âè íè XVII ñò. Ïîï ðè òå, ùî, äî äàíi íèì äî ñòàòòi, äî êó - ìåí òè ñâiä÷àòü i ïðî ïîä ðóæíi çðà äè, Ì. Ô. Âëà äè ìè ðñüêèé-Áó äà íîâ ÿê i Î. ². Ëå âèöü êèé íå àê öåí òóº óâà ãó íà öié ïðî áëåìi.

Öiëêîì çðî çóì iëî, ùî â îñíîâi ïîä ðóæíiõ çðàä ïî ëÿ ãà ëè, ïåðø çà âñå, ñóá’ºêòèâíi ïðè ÷è íè. Àëå ñïðî áóºìî ç’ÿ ñó âà òè ÷è íå áóëî îä íî ÷àñ íî é îá’ºêòèâ íèõ óìîâ äëÿ ¿õ ïðî âî êó âàí íÿ. Ïðè äèâ iìîñü ïèëüíiøå äî çà ñàä øëþ - áó òà iñíó þ ÷î¿ ó òî ãî ÷àñ íî ìó øëÿ õå òñüêî ìó ñî öióìi ïðàê òè êè ¿õ óêëà äàí íÿ, äî ðî äè íè ÿê ïîä ðóæ íüî¿ ñïiëüíî òè, i, â ïåð øó ÷åð ãó, äî ¿¿ ñåð öå âè íè – âëàñ íå ñà ìî ãî ïîä ðóæ æÿ òà ¿õíiõ âçàºìîñ òî ñóíêiâ, îñêiëüêè ñàìå âiä öüî ãî çíà÷ íîþ ìiðîþ çà ëå æàâ ñiìåé íèé ìiêðî êëiìàò.

Çàêîíîäàâ÷i çàñàäè øëþáó çà Ëèòîâñüêèìè Ñòàòóòàìè òà ðåàëüíà ïðàêòèêà óêëàäåííÿ øëþáiâ

Çàâ äÿ êè ïðà öÿì Î. ². Ëå âèöü êî ãî, ÿêèé îäíèì ç ïåð øèõ ïî ÷àâ âèâ ÷à òè äî - êó ìåí òàëü íèé ìà òåð iàë ç iñòîði¿ óêð à¿íñüêî¿ ðî äè íè, à âiäòàê çâåð íóâ ñÿ é äî ïðî áëå ìè ñòà íî âè ùà æiíêè, óòâåð äè ëàñü äóì êà, ùî íà ÷åá òî â óêð à¿íñüêî ìó øëÿ õå òñüêî ìó ñî öióìi XVI–XVII ñò. æiíêà êî ðèñ òó âà ëàñÿ øè ðî êîþ ñâî áî - äîþ, ïðàê òè÷ íî íå ïî ñòó ïà þ ÷èñü ïî âíî òîþ ñâî¿õ ïðàâ ÷î ëîâ iêàì. «Ëè òîâ - ñêèé Ñòà òóò âåñü ìà ìàëî îãðà íè ÷è âàë ãðàæ äàí ñêóþ ïðà âîñ ïî ñîá íîñòü æåí - ùè íû…, äàæå äå âóø êè, îñòà âà ÿñü åùå â ðî äè òå ëüñêîì äîìå, ïî äîñ òè æå íèè

“äî ðîñ ëûõú ë›òú”, ò. å. ãðàæ äàí ñêî ãî ñî âåð øåí íî ëå òèÿ, óæå ïî ëüçî âà ëèñü øè ðî êîþ ïðà âîñ ïî ñîá íîñ òüþ»⁷.

Àðãóìåíòóþ÷è öþ òåçó, äîñëiäíèê ïî ñè ëàâ ñÿ íà ñòàòòi Ëè òî âñüêèõ Ñòà - òóòiâ, ÿêi, ïî-ïåð øå, çà áî ðî íÿ ëè âiääà âà òè äiâ÷àò òà æiíîê-âäiâ çà ìiæ ñè - ëîìiöü, à ïî-äðó ãå, çà áåç ïå ÷ó âà ëè ¿õíº ìà òåð iàëü íå ñòà íî âè ùå, ùî, íà éîãî äóì êó, é áóëî ãî ëîâ íîþ ïiäñòà âîþ ¿õíüî¿ ñâî áî äè òà íå çà ëåæ íîñòi. Õà ðàê òå - ðè çó þ ÷è ñòà íî âè ùå óêð à¿íñüêî¿ æiíêè-øëÿõ òÿí êè, âií ïè ñàâ: «íå çíà ëà îíà íè òå ðåì íî ãî çà òâî ðà, íè ìî íàñ òûð ñêî ãî çà êëþ ÷å íèÿ, íè òîé ãîðü êîé äîìî - ñòðî åâñêîé íå âî ëè è ïî ðà áî ùå íèÿ, êà êèå âû ïà ëè íà äîëþ åå ñåñ òðû – âå ëè êî - ðîñ ñè ÿí êè; íà ïðî òèâ êîí ñåð âà òî ðû XVI â. ãîðü êî æà ëî âà ëèñü, ÷òî â âû ñøåé ñðå äå çà ïàä íî-ðóñ ñêî ãî îá ùåñ òâà æåíû âçÿ ëè ðå øè òåëü íûé ïå ðå âåñ íàä ñâî è - ìè ìóæü ÿ ìè ñ òåõ ïîð, êàê Ëè òîâ ñêèé Ñòà òóò îá åñ ïå ÷èë èõ èìó ùåñ òâåí íûå ïðà âà»⁸.

7Ëå âèö êèé Î. ×åð òû ñå ìåé íî ãî áûòà â Þãî-Çà ïàä íîé Ðóñè â XVI–XVII ââ. Ñ. 10–11.

8Òàì ñàìî. Ñ. 6.

(3)

Ôîð ìó ëþ þ ÷è ñâîþ êîí öåï öiþ, Î. ². Ëå âèöü êèé ïî ÿñ íþ âàâ íå çà ëåæ íó ïî - çèö iþ óêð à¿íñüêî¿ æiíêè óìî âà ìè ¿¿ æèò òÿ, íà ãî ëî øó þ ÷è, ùî âîíà ìåø êà ëà â ñå ðå äî âèùi âiëüíî ãî ñóñïiëüñòâà, ÿêå, ïðàê òè÷ íî íå âiä÷ó âà þ ÷è íàä ñî áîþ òÿ - ãà ðà äåð æàâ íî¿ âëà äè ç áîêó ëè òî âñüêèõ êíÿçiâ òà ¿õíiõ íà ìiñíèêiâ, çìó øå íå áóëî ñâî¿ ìè âëàñ íè ìè ñè ëà ìè íå ëèøå çà áåç ïå ÷ó âà òè âíóòðiøíié ïî ðÿ äîê, àëå é áî ðî íè òè ñâié êðàé âiä íà ïàñ íèêiâ. Óìî âè ïî ñòiéíî¿ íå áåç ïå êè, ââàæàâ âií, ñïðè ÿ ëè ôîð ìó âàí íþ âîëü î âèõ ðèñ õà ðàê òå ðó òà ñèëü íèõ îñî áèñ òîñ òåé ÿê ñå ðåä ÷î ëîâiêiâ, òàê i æiíîê: «â òà êèõ óñëî âè ÿõ æèç íè âû ðà áà òû âà þò ñÿ ýíåð ãè÷ íûå ëè÷ íîñ òè, íå òåð ïÿ ùèå íè â ÷åì ñòåñ íå íèÿ ñâî åé íå çà âè ñè ìîñ òè, ïðåä ïðè èì ÷è âîñ òè è ïðà âà èíè öè à òè âû»⁹.

Òåçó ïðî âî ëå âè ÿâ ëåí íÿ æiíêè ïðè âè áîði øëþá íî¿ ïàðòi¿ Î. ². Ëå âèöü êèé àð ãó ìåí òóº àð òè êó ëîì Ñòà òó òó 1529 ð., çà ÿêèì Ñè ãiçìóíä I âiäðiêñÿ çà ñåáå òà ñâî¿õ íà ñòóï íèêiâ âiä iñíó þ ÷î ãî äî òîãî ïàò ðiàð õàëü íî ãî ïðà âà âè äà âà òè âäiâ òà äiâ÷àò çà ìiæ íà ñâié ðîç ñóä, ñóï ðî òè ¿õíüî¿ âîëi, çà âäÿ êè ÷îìó, íà äóì êó äîñëiäíè êà, â ëè òî âñüêî-ðóñü êî ìó ïðàâi áóëî ïðî ãî ëî øå íî ïðè íöèï âiëüíî ãî âî ëå âè ÿâ ëåí íÿ æiíêè ïðè óêëà äåííi øëþ áó¹⁰. Ùîï ðàâ äà, âií çâåð òàº óâà ãó é íà àð òè êó ëè, ÿêi îá ìå æó âà ëè öå âî ëå âè ÿâ ëåí íÿ. «Âû áè ðàÿ ñåáå ìóæà, – ïè ñàâ Î. ². Ëå âèöü êèé, – äå âóø êà áûëà îá ÿ çà íà â èç âåñ òíîé ñòå ïå íè ñ÷è òàòü ñÿ ñ âî - ëåþ ðî äè òå ëåé èëè îïå êó íîâ, ÷òî áû ëåã êî ìûñ ëåí íûì âû áî ðîì íå ïðè ÷è íèòü áåñ ÷åñ òüÿ ñâî å ìó ðîäó, íî íè êòî íå èìåë ïðà âà íà âÿ çû âàòü åé â ìóæüÿ êîãî-ëèáî ïðî òèâ åå âîëè è æå ëà íèÿ»¹¹. Òèì íå ìåí øå, äîñëiäíèê çðî áèâ âèñ - íî âîê, ùî çà çà êî íî äà âñòâîì Âå ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà Ëè òî âñüêî ãî «äîá ðàÿ âîëÿ»

i çãî äà íà ðå ÷å íî¿ âèç íà âà ëèñü ñóòòºâîþ óìî âîþ ïðè óêëà äåííi øëþ áó.

Áiëüøå òîãî, âií ââà æàâ, ùî â äðóãié ïî ëî âèíi XVI ñò. ïî âíà ïå ðå ìî ãà ñà ìî ãî ïðè íöè ïó ñâî áî äè âî ëå âè ÿâ ëåí íÿ ìî ëî äèõ, çíàé øëà ïiäòâåð äæåí íÿ íå ëèøå ó ìà ñîâié ñóñïiëüíié ñâiäî ìîñòi, àëå é â ñî öiàëüíié ïðàê òèöi¹².

Öå çìó øóº íàñ òà êîæ çâåð íó òèñü äî ñòà òó òî âèõ ïî ëî æåíü, àáè ïå ðå ñâiä÷è - òèñü ó ïðà âî ìiðíîñòi öèõ âèñ íîâêiâ. Äiéñíî, 15 àð òè êóë IV ðî çäiëó Ñòà òó òó 1529 ð., ÿêèé ïðî ãî ëî øó âàâ, ùî «êíÿ ãèíü, ïà íèé âäîâ è äå âîê íå ìà þòü íè çà êîãî êãâàë òîì äà âà òè, êðîì èõ âîëè», òà 31 àð òè êóë III ðî çäiëó Ñòà òó òó 1566 ð., ùå áiëüø ÷iòêî ôîð ìó ëþ þ ÷è ïðà âî æiíîê «çà êîãî õîòÿ, çà òîãî âîë íî ïî è òè», ñïðàâ ëÿ þòü âðà æåí íÿ, ùî íiáè òî æiíêàì íàä à âà ëîñü ïðà âî âiëüíî ãî âî ëå âè ÿâ ëåí íÿ ïðè âè áîði øëþá íî ãî ïàð òíå ðà¹³. Àëå, ÿêùî óâà æíiøå ïðî à - íàë içó âà òè çà êî íî äàâ÷i íîð ìè, ïî áà ÷è ìî, ùî iíøè ìè àð òè êó ëà ìè ïðî ãî ëî øå - íå íà ÷åá òî ïðà âî æiíîê íà ñâî áî äó âî ëå âè ÿâ ëåí íÿ ïðè âçÿòòi øëþ áó íå ïðî -

9Òàì ñàìî.

12Òàì ñàìî. Ñ. 14–15.

13Ñòà òóò Âå ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà Ëè òî âñüêî ãî 1529 ðîêó (äàëi – Ñòà òóò 1529 ð.) // Ñòà òó òè Âå - ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà Ëè òî âñüêî ãî ó 3-õ òî ìàõ. Îäå ñà, 2002. Ò. I. Ñ. 91; Ñòà òóò Âå ëè êî ãî êí ÿ - çiâñòâà Ëè òî âñüêî ãî 1566 ðîêó (äàëi – Ñòà òóò 1566 ð.) // Ñòà òó òè Âå ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà Ëè - òî âñüêî ãî ó 3-õ òî ìàõ. Îäå ñà, 2002. Ò. II. Ñ. 86.

(4)

ñòî çà ïå ðå ÷ó âà ëîñü, à àá ñî ëþò íî âèê ëþ ÷à ëîñü ïiä çà ãðî çîþ âòðà òè íèìè ïî - ñà ãó òà óñïàä êó âàí íÿ «ìà òå ðèç íè». Çîê ðå ìà, 10 àð òè êóë IV ðî çäiëó Ñòà òó òó 1529 ð. («Î äåâ êè, êî òî ðûè áåç âîëè îò öîâ ñêîå è ìàò ÷è íû çà ñÿ äóò çà ìóæ ñâî - âîëü íå») òà àíà ëî ãi÷íî ãî çìiñòó 7 àð òè êóë V ðî çäiëó Ñòà òó òó 1566 ð. («Î äåâ - êàõú, êî òî ðûå áû áåç âîëè ðî äè ÷îâ çà ìóæ èäóòü, àáî áû ìåëè ïî é òè») ñó âî ðî ïî ïå ðåä æà ëè, ùî â ðàçi ïî ðó øåí íÿ áàòüêiâñüêî¿ âîëi äiâ÷è íîþ «òà êî âàÿ îò ïà - äû âà åòü îò ïî ñà ãó è îòú èìåíüÿ îò ÷èç íî ãî è ìà òå ðèñ òî ãî, à åñ òëè áû îäíà áûëà ó îòöà, òîã äû îò ÷ûç íà íà áëèç êèõ ñïà äû âà åòü ìèìî òà êî âóþ äåâ êó»¹⁴. Ùå áiëüøå îá ìå æó âà ëè ìîæ ëèâiñòü æiíî ÷î ãî âî ëå âè ÿâ ëåí íÿ 11 àð òè êóë IV ðî çäiëó Ñòà òó òó 1529 ð. òà 8 àð òè êóë V ðî çäiëó Ñòà òó òó 1566 ð., ÿêi âñòà íîâ - ëþ âà ëè çà ëåæíiñòü äiâ÷àò-ñèðiò ó ïè òàí íÿõ øëþ áó âiä íà é áëèæ ÷èõ ðî äè÷iâ – áðàòiâ òà äÿäüêiâ. Ïðè ÷î ìó îá ìå æó âà ëèñü ïðà âà íå ëèøå íå äî ðîñ ëèõ äiâ÷àò, àëå é ïî âíîëiòíiõ. Íàâiòü ïðè óìîâi, êîëè á äiâ÷è íà i «ìåëà ëåòà ñâîè, à áðàòüÿ àáî ñòðè å âå åå, çà äåð æè âà þ ÷è åå, íå õî òå ëè áû çà ìóæú âû äà òè, òîã äû îäíà - êîæú ñâî âîë íå íå ìà åòü íè çà êîãî èòè». Â òà êî ìó ðàçi äiâ÷èíi äîç âî ëÿ ëîñÿ ëèøå çâåð íó òèñü äî ñó äî âî¿ iíñòàíöi¿ ÷å ðåç ñâî¿õ ðî äè÷iâ: «äàòè çíà òè äî âðÿ - äó ÷å ðåçú êðîâ íûõ âå äî ìîñòü», à âæå «âðÿä åé ìà åòü äîç âî ëè òè çà ìóæ ïî é - òè»¹⁵. Êðiì òîãî, Ñòà òóò 1566 ð. ïiä çà ãðî çîþ âòðà òè ïðà âà íà íå ðó õîìiñòü çà - ñòåð iãàâ òà êîæ i ïðî òè øëþ áó ç ïðåä ñòàâ íè êà ìè «ïðî ñòî ãî ñòà íó ÷å ëî âå êà íå øëÿõ òè ÷à», áî â òà êî ìó ðàçi æiíêà-øëÿõ òÿí êà âòðà ÷à ëà ïðà âî íà íå ðó õîìiñòü, îò ðè ìó þ ÷è ëèøå ïî ëî âè íó ¿¿ âàð òîñòi ó ãðî øî âî ìó åêâiâà ëåíòi «ñóìó ïå íå - çåé … ïîä ëå øà öóí êó ñòà òó òî âî ãî» (ðîçäië V, àð òè êóë 11)¹⁶. ßê áà ÷è ìî, çà êî - íî äàâ ÷à «ñâî áî äà» âî ëå âè ÿâ ëåí íÿ äiâ÷è íè ïðè âçÿòòi øëþ áó öèì æå çà êî íîì áóëà îá ñòàâ ëå íà ñòiëüêî ìà çà áî ðî íà ìè é ïå ðå øêî äà ìè, ùî ïðàê òè÷ íî ðå àë i çó - âà òè öå âî ëå âè ÿâ ëåí íÿ áåç âòðàò i øêî äè äëÿ ñà ìî¿ æ äiâ÷è íè áóëî íå ìîæ ëè âî.

Îäíàê äëÿ ïðà âèëü íî ãî ðî çóìi ííÿ ñî öiàëü íèõ ñòî ñóíêiâ, ó òîìó ÷èñëi é ãåí äåð íèõ, íå äîñ òàò íüî ç’ÿ ñó âà òè çà êî íî äà âñòâî â öiëî ìó àáî îêðåìi ïðà âîâi íîð ìè, ïî òðiáíî ïðè äè âè òèñü äî íèõ ç iíøèõ òî ÷îê çîðó – àí òðî ïî ëî ãi÷íî¿, ñî öiàëü íî-ïñè õî ëî ãi÷íî¿, à òà êîæ äî ïðè é íÿ òî¿ â ñóñïiëüñòâi ïî âå äiíêè, îñîá - ëè âî äå ìîã ðà ôi÷íî¿, äå òå ðìiíî âà íî¿ ñî öiàëü íè ìè óìî âà ìè, êóëü òó ðîþ, ðåëi - ãiºþ, ïà íó þ ÷è ìè iäå à ëà ìè òà ìî ðàëü íè ìè íîð ìà ìè. Àäæå ëþ äè íà æèâå íå ó âà êó óìi, à â ïåâ íî ìó ñî öiàëü íî ìó ñå ðå äî âèùi, ÿêå çíà÷ íîþ ìiðîþ ìî äå ëþº ñâiäîìiñòü i âèç íà ÷àº â÷èí êè, îòæå ëþ äè íà ïðî ïóñ êàº êðiçü ñâîþ ñâiäîìiñòü óâåñü ñâiò, â ÿêî ìó æèâå é äiº¹⁷. Âè õî äÿ ÷è ç öüî ãî, ïî òðiáíî ç’ÿ ñó âà òè, ÿê ïåâíi ïðà âîâi ïî ñòó ëà òè âòiëþ âà ëèñü ó ùî äåí íî ìó ïî áóòi i ÷è çáiãà ëè ñÿ âîíè ç ðå àëü íè ìè æèòòºâèìè iíòåí öiÿ ìè iíäèâiäiâ. Òîæ çâå ðíiìîñü äî äî êó ìåí - òàëü íî ãî ìà òåð ià ëó, ÿêèé çà ôiêñó âàâ ðiçíî ìàíiòíi ïðî ÿ âè ëþ äñüêèõ ñòî ñóíêiâ òà òî ãî ÷àñíi ñî öiàëüíi ïðàê òè êè.

14Ñòà òóò 1529 ð. Ñ. 89; Ñòà òóò 1566 ð. Ñ. 128.

15Ñòà òóò 1529 ð. Ñ. 90; Ñòà òóò 1566 ð. Ñ. 128.

16Ñòà òóò 1566 ð. Ñ. 130.

17Ãó ðå âè÷ À. ß. Ì. Áëîê è «Àïîëîãèÿ èñ òî ðèè» // Áëîê Ìàðê. Àïîëîãèÿ èñ òî ðèè. Ñ. 212.

(5)

Àðãóìåíòóþ÷è äóì êó ïðî ñâî áî äó âî ëå âè ÿâ ëåí íÿ æiíîê ïðè âçÿòòi øëþ áó ïî ñè ëàí íÿì íà äî êó ìåí òàëü íèé ìà òåð iàë, Î. ². Ëå âèöü êèé íà âî äèòü çà ïðè ê - ëàä ïî êà çàí íÿ Ãàí íè Ìîí ò îâòiâíè¹⁸, ÿêà 1564 ð. ó ëóöü êî ìó ´ðî äñüêî ìó ñóäi çà ÿ âè ëà: «òî ñîát âìèñ ëè ëà è ïîçâî ëÿþ ñ ïðà âî ãî óìèñëó ñtðäöà ìîtãî ìtòè ñîát çà ìàëæîíêà tãî ìè ëîñòü êíÿ çÿ Âàñèëÿ Ñîëòà íî âè ÷à Ñîêîëñêîãî». Ïðè öüî ìó Î. ². Ëå âèöü êèé îá õî äèòü óâà ãîþ âèç íàí íÿ ¿¿ áàòü êà ßíà ßêó áî âè ÷à Ìîí òîâ òà, ùî ìiñòèòü ñÿ â öüî ìó æ äî êó ìåíòi é ïðî ëè âàº ñïðàâæíº ñâiòëî íà òî ãî ÷àñ íó ïðàê òè êó óêëà äåí íÿ øëþáiâ. À ìiæ òèì ßí Ìîí òîâò, ñòî ÿ ÷è îñî - áèñ òî ïå ðåä ñó äî âèì óðÿ äîì, âèç íà âàâ, ùî «ç ëàñêè è ïðè çðtíÿ Áî æî ãî… çìî - âèë»¹⁹ ñâîþ äî÷ êó çà êíÿ çÿ Âàñèëÿ Ñîëòà íî âè ÷à Ñîêîëñêîãî²⁰. Îêðiì òîãî, â öié æå àê òîâié êíèçi ìiñòèòü ñÿ ùå äâà äóæå öiêà âèõ äî êó ìåí òà: ïåð øèé – öå îïîâ iäàí íÿ Ãàí íè Ìîí ò îâòiâíè ïðî íà ìà ãàí íÿ ªñèôà Íå ìè ðè ÷à, ïðè ÿ òå ëÿ ¿¿

ïåð øî ãî ïî ìåð ëî ãî ÷î ëîâ iêà, ñè ëîþ îäðó æè òè ¿¿ çi ñâî¿ì ðî äè ÷åì ²âà íîì Îëiçà ðî âè ÷åì, ñè íîì ÷îð íî á èëüñüêî ãî ñòà ðîñ òè Îëiçà ðà Âîë ÷êî âè ÷à: «ïàí Ítìèðè÷ ítò âtäîìà ç ÿêît ïðè ÷èíû ñàìú ÷tðtç ñtát è ÷tðtç èíût ëþät äîáðût ïî÷àë íà ìîâ ëÿ òè, à ïðàât ïðè ìó øà òè ìtít äî òîãî, àáûõ ÿ çà ðó ÷î íà áûëà çà ïî âè íî âà òîãî tãî, çà Èâàíà Îëè çàðîâè ÷à»²¹. Î÷å âèä íî, äi¿ ª. Íå ìè ðè -

÷à áóëè äî ñèòü ðiøó ÷è ìè, îñêiëüêè âiä öüî ãî øëþ áó Ãàí íà çìó øå íà áóëà ðÿ - òó âà òè ñÿ âòå ÷åþ: «ÿêî ìî ãó ÷è ëtäâtìú ç äîìó ïíà Ítìè ðè ÷à âúºõàëà, wñòà - âèâøè òàìú âñt, øòîìú tùt ìtëà». Ùå áiëüøå ñâiòëà íà ðå àëü íó øëþá íó ïðàê òè êó ïðî ëè âàº iíøèé äî êó ìåíò – ïî çîâ äî ñóäó êíÿ çÿ Âà ñè ëÿ Ñî ê îëü - ñüêî ãî ó çâ’ÿç êó çi ñêàð ãîþ ²âàíà Îëiçà ðî âè ÷à «w êãâàëòîâíîì âçÿò›è æîíû»

éîãî – Ãàí íè Ìîí ò îâòiâíè²². Òîæ, î÷å âèä íî, çà ñâiä÷åí íÿ ó ñóäi «âî ëå âè ÿâ - ëåí íÿ» äî÷ êè áóëî âèê ëè êà íå íå òóð áî òîþ ßíà Ìîí òîâ òà ïðî ¿¿ ñïðàâ æíþ âîëþ, à ëèøå áà æàí íÿì óáåç ïå ÷è òè ñåáå âiä ìîæ ëè âèõ ïðå òåíçié ç áîêó ²âàíà Îëiçà ðî âè ÷à. Ñó ïåð íèö òâî äâîõ ÷î ëîâiêiâ çà Ãàí íó Ìîí ò îâòiâíó ïî ÿñ íþ ºòü - ñÿ íå âå ëè êè ìè åìî öiéíè ìè ïî ÷óò òÿ ìè äî íå¿ äâîõ ïðå òåí äåíòiâ íà îäðó æåí - íÿ ç íåþ, à ëèøå ìà òåð iàëü íè ìè ðîç ðà õóí êà ìè i áà æàí íÿì ïî ëiïøè òè ñâîº åêî íî ìi÷íå ñòà íî âè ùå çà âäÿ êè âèãiäíié øëþáíié ïàðòi¿, îñêiëüêè íà òîé ÷àñ Ãàí íà áóëà ºäè íîþ ñïàä êîºìè öåþ çíà÷ íèõ çå ìåëü íèõ âî ëîäiíü ñâî ãî áàòü êà.

Âðåøòi, ñàìå ïðî öå ñâiä÷èòü ìè ðî âà óãî äà, çà ÿêîþ ²âàí Îëiçà ðî âè÷ çà 1200 êîï

18Ëè òî âñüêèé ðiä Ìîí òîâòiâ çà êðiïèâ ñÿ íà Âî ëèíi íà ïî ÷àò êó XVI ñò., îäåð æàâ øè âiä ïî ëü - ñüêî ãî êî ðî ëÿ òà âå ëè êî ãî ëè òî âñüêî ãî êíÿ çÿ Ñè ãiçìóí äà I ó 1508 ð. ïî æà ëó âàí íÿ íà ìàºòîê Ìëèíiâ ç âî ëîñ òþ â Ëóöü êî ìó ïî âiòi. Â íà ðèñi «Ãàí íà Ìîí òîâò», íà ïè ñà íî ìó çíà÷ íî ðàí iøå, Î. ². Ëå âèöü êèé iíòåð ïðå òóº ïîä i¿ ¿¿ æèò òÿ òà çà ìiææÿ àá ñî ëþò íî ç iíøî¿

òî÷ êè çîðó, íiæ ó ïå ðå äìîâi «×åð òû ñå ìåé íî ãî áûòà â Þãî-Çà ïàä íîé Ðóñè â XVI–

XVII ââ.» (Äèâ.: ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 14). Çîê ðå ìà, ó íà ðèñi äîñëiäíèê, çîá ðà æó þ ÷è Ãàí íó íå ñóá’ºêòîì âëàñ íèõ iíòåíöié, à îá’ºêòîì ÷î ëîâ i÷î¿ âîëi òà àìáiöié, ïî êà çóº ïî âíó áåç ïðàâíiñòü æiíêè òà ïî íiâå ÷åí íÿ ¿¿ äîëi. Äèâ.: Êè åâ ñêàÿ ñòà ðè íà. Êèåâ, 1888. ¹ 1.

Ñ. 94–161.

19Ïiäêðåñ ëåí íÿ òóò i äàëi íàøå.

20Öåí òðàëü íèé äåð æàâ íèé iñòî ðè÷ íèé àðõiâ Óêðà¿ íè â ì. Êèºâi (äàëi – ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè).

Ô. 25, îï. 1, ñïð. 6, àðê. 228.

21Òàì ñàìî. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 6, àðê. 228çâ. – 229.

22Òàì ñàìî. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 6, àðê. 261.

(6)

ãðî øåé ïå ðå óñòó ïèâ êíÿ çþ «ñâî¿ ïðà âà» íà îäðó æåí íÿ ç Ãàí íîþ. Ïî äàëü øà äîëÿ Ãàí íè Ìîí ò îâòiâíè âè ÿ âè ëàñü òðà ãi÷íîþ. Ïiñëÿ ñìåðòi òðåòü î ãî ÷î ëîâ i êà Êà çè ìè ðà Ëåä íèöü êî ãî âîíà áóëà òàêè ñè ëîìiöü âè äà íà çà ìiæ çà Ïàâ ëà Çãëè -

÷à íñüêî ãî, ÿêèé, ïî êàë i÷èâ øè ¿¿, ïðî òÿ ãîì 14 ðîêiâ ïðî òðè ìàâ â óâ’ÿç íåííi²³. Ïðè ìó ñî âèé õà ðàê òåð ¿¿ îñòàí íüî ãî øëþ áó ðîç êðè âàºòüñÿ çîâñiì âè ïàä êî - âî ó ñêàðçi ìî ëî äî ãî ïîä ðóæ æÿ, Êîñ òÿí òè íà ªëî Ìà ëè íñüêî ãî i êíÿæ íè Ìàði¿

Àíäði¿âíè Ìà ñ àëüñüêî¿. Ó 1573 ð. ñòàð øèé áðàò Ìàði¿ ïî ìà òåði, âî ëî äè ìè ð - ñüêèé ïiäêî ìîðié Îëåê ñàíäð Áîã äà íî âè÷ Ñå ìàø êî, íà ìà ãà þ ÷èñü ïðè ìó ñè òè ñåñ òðó äî ïå ðå äà÷i éîìó ïðàâ íà óñïàä êî âàíi íåþ ðî äîâi ìàºòêè êíÿçiâ Ìà - ñàëü ñüêèõ, óâ’ÿç íèâ ¿¿ â ñâîºìó ñåëi Áó æà íè, ïî ãðî æó þ ÷è, «tñëè æt ätè òîãî ít ó÷è íèøú, òtäû ÿ òtát æàäíûì wáû÷àtì ìóæó òâîtìó ít äàì, àët ätè çà ÿêîãî ÷îëîâtêà ïðî ñòîãî àáî ìàøòàëtðà ñâîtãî, êî òî ðûè ìè ñÿ ít òîëêî òðtòtt

÷àñòè, àët è âñtt wò÷èç íû òâîtt wòðt÷tò, òtát wòäàì»²⁴. Ìàð iÿ Àíäði¿âíà çìó øå íà áóëà òàêè ïå ðå óñòó ïè òè áðà òîâi ñâî¿ ìàºòêè, ïî áî þ þ ÷èñü, ùîá âií íå â÷è íèâ ç íåþ òàê, ÿê ç òiºþ æ Ãàí íîþ Ìîí ò îâòiâíîþ, «êî òî ðàÿ ätè çà Êà - çèìtðîìú Ëtäíèöêèìú áûëà, è ìà þ ÷è tt ïàí Ñtìàø êî²⁵ ïðè ñîát, çà ìàø - òàëtðà ñâîtãî wòäàëú»²⁶. Òà êèì ÷è íîì, Ãàí íà Ìîí ò îâòiâíà âñó ïå ðå÷ ñâî¿é âîëi áóëà âè äà íà çà ìiæ çà ìàø òà ëå ðà Î. Ñå ìàø êà Ï. Çãëè ÷à íñüêî ãî. ßê áà ÷è - ìî, ó ñêëàä íèõ ïå ðè ïåò iÿõ ñâîº¿ äîëi Ãàí íà âèñ òó ïàº íå ÿê ñóá’ºêò çi ñâîºþ âëàñ íîþ âî ëåþ òà iíòåí öiÿ ìè, à ëèøå ÿê îá’ºêò, ÿêèé çà ëå æèòü i ïî òåð ïàº âiä

÷ó æî¿ âîëi òà áà æàíü.

Îäíî ÷àñ íî çâåð íå ìî óâà ãó é íà ñè òó àö iþ, â ÿêié îïè íè ëà ñÿ ñàìà Ìàð iÿ Àíäði¿âíà Ìà ñ àëüñüêà. Âîíà, êíÿ çiâíà çà íà ðîä æåí íÿì (òîæ çà ñî öiàëü íèì ñòà òó ñîì ñòî¿òü íà ÷åá òî âèùå ñâî ãî áðà òà) i âæå çà ìiæíÿ æiíêà, ÿêà ìàº â îñîái ñâî ãî ÷î ëîâ iêà îïiêó íà i îá îðîí öÿ, ñåðé îç íî ïî áîþºòüñÿ áðà òî âèõ ïî - ãðîç ùîäî ðîç ëàä íàí íÿ ñâî ãî øëþ áó òà ïî âòîð íî ãî âè äàí íÿ çà ìiæ ïðî òè ¿¿

âîëi òà ùå é ïðè æè âî ìó ÷î ëîâ iêîâi. Îòæå, â ðå àëü íî ìó æèòòi áóëî â ïî ðÿä êó ðå ÷åé, êîëè äîëþ æiíîê âèð iøó âà ëè, ïî ïðè ¿õ âëàñ íó âîëþ. Âñå öå ãî âî ðèòü ïðî ïà íó âàí íÿ â ñóñïiëüñòâi ùå äî ñèòü æî ðñòêèõ ïàò ðiàð õàëü íèõ ñòî ñóíêiâ i äîì iíàí òíó âëà äó ãëà âè ðî äè íè.

Ïðî ïðè ìó ñî âå âè äàí íÿ äiâ÷àò i æiíîê çà ìiæ ñâiä÷àòü òà êîæ é iíøi äî êó - ìåí òè. Òàê, ïiä ÷àñ ðîç ëó ÷åí íÿ ç äðó æè íîþ Ãàí íîþ ªäà íñüêîþ ßíóø Íàäü, ïî ÿñ íþ þ ÷è ñó äîâi ïðè ÷è íó íå çãî äè i âiäñóò íîñòi â ïîä ðóæ íüî ìó æèòòi

«mi³osci ma³¿eñskiej», çà ñâiä÷èâ, «i¿ tê ¿onê moiê gwa³townie, a nie dobrowolnie za mnie oddano»²⁷. Çàç íà ÷è ìî, ùî Ãàí íà áóëà óäî âîþ i âñòó ïà ëà ç íèì ÿê ìiíiìóì ó äðó ãèé øëþá, àëå ¿¿ äîëþ ñóï ðî òè ¿¿ âîëi ïðî äîâ æó âà ëè âèð iøó âà òè áàòü êè. Ïðî ïðè ìó ñî âå âè äàí íÿ çà ìiæ éäåòü ñÿ òà êîæ ó ëèñòi êíÿ çÿ Îëåê ñàí -

23ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 469–471.

24Òàì ñàìî. Ñ. 247–250.

25Î. Ñå ìàø êî íà öåé ÷àñ áóâ îäðó æå íèé ç êíÿæ íîþ Áàð áà ðîþ Îëåê ñ àíäðiâíîþ Ïî ðèöü êîþ, ÿêà ó ïåð øî ìó øëþái áóëà äðó ãîþ äðó æè íîþ ßíà Ìîí òîâ òà – áàòü êà Ãàí íè Ìîí ò îâòiâíè.

26ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 28, îï. 1, ñïð. 7à, àðê. 239–240; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 247–250.

27ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 28, îï. 1, ñïð. 41, àðê. 228 çâ.; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 526.

(7)

äðà Çàñ ëà âñüêî ãî âiä 21 ëþ òî ãî 1618 ð. äî øëÿõ òÿí êè Ïå ëà ñî âî¿, ÿêà ñêàð æè - ëàñü éîìó íà ñâî ãî çÿòÿ Ñó õî ä îëüñüêî ãî, êîò ðèé áðó òàëü íî ïî âî äèâ ñÿ ç ¿¿ äî÷ - êîþ. Ó âiäïîâiäü êíÿçü íà ãà äóº ¿é, ùî âîíà «grozb¹ y muszem» òà «gwa³tem wypchala» ñâîþ äî÷ êó çà ìiæ²⁸.

ßê ïðà âè ëî, âèáið áàòüêiâ íå çà ïå ðå ÷ó âàâ ñÿ äiâ÷è íîþ, ÿêà ç äè òè íñòâà âè - õî âó âà ëàñü â äóñi ïî âíî¿ ïî êî ðè, ñëóõ íÿ íîñòi òà íå îáõiäíîñòi ïiäêî ðåí íÿ áàòüêiâñüêié âëàäi. Çðåø òîþ, âèáið øëþá íî¿ ïàðòi¿ ðî áèâ ñÿ áàòü êà ìè äî ñèòü ðîç ñóä ëè âî, òîæ i ñïðèé ìàâ ñÿ àá ñî ëþò íî íà ëåæ íî. Çâè ÷àé íî, òðàï ëÿ ëè ñÿ é òðàãi÷íi âè ïàä êè, êîëè ðiäíi àáî áëèçüêi, ïiäòðè ìó þ ÷è ðiçíèõ ïðå òåí äåíòiâ íà ðóêó áà ãà òî¿ ðî äè÷ êè-ñïàä êîºìèöi, íå çà ìèñ ëþ þ ÷èñü ïðî ¿¿ îñî áèñ òó äîëþ, âè õî äè ëè ç âëàñ íèõ êî ðèñ ëè âèõ ìiðêó âàíü. Îäíèì ç íà é ãó ÷íiøèõ òî ãî ÷àñ íèõ øëþá íèõ ñêàí äàëiâ áóëà áà ãà òî ëiòíÿ áî ðîòü áà, ÿêó âåëè ìiæ ñî áîþ íà é - áëèæ÷i ðî äè÷i íà é áà ãàò øî¿ âî ëè íñüêî¿ ñïàä êîºìèöi ñå ðå äè íè XVI ñò. – Ãàë ø - êè Îñòðîçü êî¿: ¿¿ ìàòið – Áå à òà Êîñ òå ëåöü êà òà ðiäíèé äÿäü êî – Âà ñèëü-Êîñ - òÿí òèí Îñòðîçü êèé, êîæ íèé ç ÿêèõ íà ìà ãàâ ñÿ âè äà òè ¿¿ çà ñâî ãî ïðî òå æå.

Íàñëiäêè öiº¿ ñïðà âæíüî¿ âiéíè áóëè òðà ãi÷íè ìè: äåêiëüêà çà áè òèõ íà ñìåðòü òà ïî íiâå ÷å íå æèò òÿ áiäî ëàø íî¿ Ãàë øêè.

×èñ ëåííi äî êó ìåí òàëüíi çà ïè ñè, ó ÿêèõ æiíêè çà ÿâ ëÿ þòü «ïîøëà â ìàëæîíñòâî çà ïîçâîëtíütì, ðà äîþ è âtäîìîñòþ» ñâî¿õ áàòüêiâ, áðàòiâ, îïiêóíiâ, ïî êà çó þòü, õòî íà ñïðàâäi âèð iøó âàâ ¿õíþ äîëþ. Çà óìî âè àá ñî ëþò - íî¿ áàòüêiâñüêî¿ âëà äè, íà ¿âíî ïðè ïóñ êà òè, ùî áàòü êè ñòà ëè á öiêà âè òèñü äóì - êîþ 13–15-ði÷íî¿ äiâ÷è íè ùîäî îá ðà íî ãî íèìè ÷è iíøè ìè ðî äè ÷à ìè ìàé áóò - íüî ãî ÷î ëîâ iêà àáî ïè òà òè ¿¿ çãî äè íà øëþá. Îñü ÿê ïðî ñâîº âè äàí íÿ çà ìiæ ãî - âî ðèòü Ìàð iÿ Àíäði¿âíà Êîë ïè òî âñüêà «çà… âîëtþ Áîætþ è ç âîëtþ, ó÷òè âûì ñòà ðàítì ïíà äÿäêà ìîtãî ìèëîãî, ïíà Ãðè ãîðÿ Áîëáàñà Ðîñòîö êîãî, ïè ñà ðÿ çtìñêî ãî êðtìÿíºöêîãî, è äî òîãî íàëtæà÷èõ ñòàðøèõ ìîèõ ïðè ÿòtëtè, ÿêî è tñò äàíà è ïðèøëà ó ñòàí ñâòûè ìàëæîíñêèè»²⁹. À êíÿ çiâíà Íà òà ëÿ Âà - ñè ëiâíà Êóð öå âè ÷iâíà çãà äó âà ëà: «èæ áó äó ÷è ÿ, Íàòàëÿ, â ñèðîòñòât ïî ñìtðòè êíçf Âàñèëÿ Êóðötâè÷à, wòöà ñâîtãî, ïðè tt ìëñòè êíãíè Âàñèëtâîè Êóðötâè ÷î âîè êíãíè Ìà ðè íû Øèìêîâít, tt ìëñò ìtít â ìàëætíñòâî äàò ðà -

÷è ëà ïàíó Èâà íó Ñåìtíî âè ÷ó, âîèñêî ìó è ãîðîäíè ÷î ìó êðtìfítöêîìó»³⁰. Çà ïè ñè ïðî çãî äó äiâ÷àò/æiíîê íà øëþá, î÷å âèä íî, âíî ñè ëèñü ç ìå òîþ ïî - ïå ðåä æåí íÿ ìîæ ëè âèõ êîíôëiêòiâ ìiæ ðî äè ÷à ìè, ÿêi, âî ðî ãó þ ÷è ìiæ ñî áîþ, çà õè ùà ëè iíòå ðå ñè ïiäòðè ìó âà íèõ íèìè ðiçíèõ ïðå òåí äåíòiâ íà ðóêó ñâî¿õ ïiäî ïi÷íèõ ðî äè ÷îê, i â òà êî ìó ðàçi äëÿ íèõ áóëî âàæ ëè âèì äîò ðè ìà òè ñÿ

«áóê âè çà êî íó», òîá òî ôîð ìàëü íî ïðî ïè ñà íî ãî ó Ñòà òóòi ïî ðÿä êó, àáè íå äàòè ïðî òèâíié ñòî ðîíi æîä íèõ àð ãó ìåíòiâ äëÿ îïðî òåñ òó âàí íÿ ñâî¿õ äié. Ñàìå òà - êîþ ñè òó àöiºþ é áóëà, î÷å âèä íî, âèê ëè êà íà çà ÿ âà Ãàí íè Ìîí ò îâòiâíè,

28Archiwum pañstwowe w Krakowie. Archiwum Sanguszków. Sygn. 75. T. I. S. 433.

29ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 27, îï. 1, ñïð. 3, àðê. 167 çâ.; Âî ëèíñüêi ãðà ìî òè XVI ñò. Ê., 1995.

Ñ. 207.

30ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 27, îï. 1, ñïð. 1, àðê. 149–150; Âî ëèíñüêi ãðà ìî òè XVI ñò. Ñ. 113.

(8)

îñêiëüêè, ÿê ñâiä÷àòü íà âå äåíi ôàê òè, íà ¿¿ ðóêó îä íî ÷àñ íî ïðå òåí äó âà ëè äâà êàí äè äà òè: ²âàí Îëiçà ðî âè÷, ïiäòðè ìó âà íèé ïðè ÿ òå ëåì ¿¿ êî ëèø íüî ãî ÷î ëîâ i - êà ªñè ôîì Íå ìè ðè ÷åì, òà êíÿçü Âà ñèëü Ñî ê îëüñüêèé, øëþá íó óãî äó ç ÿêèì óêëàâ ¿¿ áàòü êî ßí Ìîí òîâò.

Òîæ ñòà òó òîâi ïðè ïè ñè ùîäî çà áî ðî íè ïðè ìó ñî âî ãî âè äàí íÿ æiíîê i äiâ÷àò çà ìiæ äëÿ íèõ ñà ìèõ ó ðå àëü íî ìó æèòòi íå ìàëè àá ñî ëþò íî íiÿ êî ãî çíà ÷åí íÿ i æîä íî ãî âïëè âó íà çìiíè â ¿õíüî ìó ïðà âî âî ìó ñòà íî âèùi òà ìîæ ëèâiñòü äiéñíî ãî âî ëå âè ÿâ ëåí íÿ ïðè óêëà äåííi øëþ áó. Çàòå äî íèõ, ÿê ïî êà çóº ñàì Î. ². Ëå âèöü êèé, àê òèâ íî çâåð òà ëèñü ðî äè÷i òà îïiêó íè. Íà ìà ãà þ ÷èñü ñêî ðèñ - òà òè ñÿ ñè òó àöiºþ ó ñâî¿õ âëàñ íèõ iíòå ðå ñàõ, âîíè ïiäòðè ìó âà ëè òèõ ÷è òèõ êîí êó ðåíòiâ, ÿêi, ïðå òåí äó þ ÷è íà ðóêó ¿õíiõ ïiäî ïi÷íèõ, âè áî ðþ âà ëè îäèí ó îä íî ãî âè ãiäíó äëÿ ñåáå øëþá íó ïàð òiþ³¹.

Äî êó ìåí òè ïå ðå êî íó þòü, ùî íå ëèøå äiâ÷à òà òà æiíêè, àëå é ñèíè áðà ëè øëþá ç äîç âî ëó áàòüêiâ àáî ðiäíèõ. Òàê, çãà äó âà íèé âæå ßí ßêó áî âè÷ Ìîí - òîâò Êîá ëè íñüêèé îäðó æèâ ñÿ «èñ ñïðàâû Áîæºè à ñú ïðtçðtíÿ Äóõà Ñâtòîãî, ñ ïîðàäû è äîçâîëtíÿ tè ìèëîñòè ïàíè ìàòêè ìîtt è èíûõ êðtâíûõú à ïî âè íî - âà òûõú ñâî èõú»³². ßí Ìàð êî âè÷ Æî ðàâ íèöü êèé, çà ïè ñó þ ÷è âiíî ñâî¿é äðó - æèíi, çà ÿâ ëÿâ, ùî îäðó æèâ ñÿ «ç âîëè Áîæît à äàðó Äóõà Ñâÿ òîãî è ñ ïîðàäîþ ïàíà wòöà ñâîtãî, ïàíà Ìàðêà Âàñèëtâè÷à Æîðàâíèöêîãî»³³. ²âàí Ãî ðî äèñü - êèé ó 1569 ð. áåðå øëþá ç Êà òå ðè íîþ Áà áè íñüêîþ, ÿêó «ïàí wòtö ìîè ïîçâîëèë ìí› â ñòàäëî ñâtòît ìàëætíñêît âçÿ òè»³⁴. Êíÿçü ßêiâ Àíäðiéîâè÷

×åò âåð òå íñüêèé îäðó æóºòüñÿ «ç âîëè Áîæît è ïîðàäû èõ ìèëîñòè ïðè ÿòtëtè ìîèõ ëàñú êà âûõú è äîçâîëtítìú êítãèíè ìàòêè»³⁵, Àíäðié Îëiçà ðî âñüêèé

«çà ïîðàäîþ è ïîçâîëtíútìú ïàíà wòöà ìîtãî ìèëîãî Wëtõíà Wëèçà - ðîâúñêîãî ïî íÿëú tñìè çà ñtáå â ìàëæîíñòâî … äî÷ú êó ïàíà Wëtõíà Átëîñòîöêîãî ïàííó Ôå äî ðó»³⁶.

Öi âè ðà çè «ñ ïî ðà äè è äîçâîëtíÿ» áàòü êà àáî ìà òåði, à òà êîæ êðåâ íèõ òà ïî - âè íî âà òèõ âiäáè âà þòü çà ãàëü íîï ðèé íÿ òèé ïiäõiä òà òî ãî ÷àñ íó ðå àëü íó ïðàê - òè êó óêëà äåí íÿ øëþáiâ çà âî ëåþ òà ðiøåí íÿì áàòüêiâ i, â ïåð øó ÷åð ãó, áàòü êà.

Ó öüî ìó ïëàíi õà ðàê òåð íèì º äî êó ìåíò, âíå ñå íèé 28 ÷åð âíÿ 1603 ð. äî ëóöü - êî ãî ´ðî äñüêî ãî ñóäó êî ð îëiâñüêèì ÷àø íè êîì Ôå äî ðîì Óðñó ëîì Ðó äåöü êèì,

«íà ïî çâîëºíúº wæºíºíúÿ» ñè íîâi Àäàìó. Äà þ ÷è éîìó äîçâië íà îäðó æåí íÿ, Ôåäið Óðñóë Ðó äåöü êèé ïî ÿñ íþº: «âèäº÷è ÿ ñûíà ìîºãî, ïíà Àäàìà Óðñîëà Ðóäºöêî ãî ç ëàñ êè Áîæºè ëºòú äî ðîñ ëî ãî … ïîçâî ëèëú ñûíó ìîºìó, ïàíó Àäàìó, èæú áû ñÿ ñòà ðàë â äîìº çà öíûõ w wæºíºíúº, à èæú ñíú ìîè, ïíú Àäàìú, ç âîëè è ïðºèçðºíÿ ïíà Áîãà âñºìî ãó ùî ãî óïàò ðèë è ïî äî áàë ñîáº…

ïàííó Ãàííó …, ïðî ñèë ìºíº çà òî ñûíú ìîè, ïíú Àäàì, ïðºç èõú ìë ïíîâ ïðè -

32ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 12, àðê. 462–467.

33Òàì ñàìî. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 6, àðê. 221–222.

34Òàì ñàìî. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 13, àðê. 626 çâ. – 627çâ.; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 174–179.

35ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 12, àðê. 583–583 çâ.; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 213–215.

(9)

ÿòºë è ñàì óñòíº, àáûì ºìó ïîçâîëèë è ó èõú ìë ïíà Äºìÿíà Ïàâ ëî âè ÷à, ñóäè, è ìàëæîíú êè ºãî ìëñòè w äºâêó èõ ìëñòè çà ñºáº ñíú ìîè â ñòàíú ñâòûè ìàëæºíúñêèè ñòà ðà òè ñÿ»³⁷. Ç öiº¿ çà ÿ âè áà ÷è ìî, ùî áàòü êî íà ÷åá òî ñàì çà ïðî - ïî íó âàâ ñè íîâi ñà ì îñòiéíî ïiäøó êà òè ñîái øëþá íó ïàð òiþ, òèì íå ìåí øå, ïî - ïðè öå, à òà êîæ ñâié äî ðîñ ëèé âiê, ñèí ïî òðå áóº îôiöiéíî ãî áàòüêiâñüêî ãî äîç - âî ëó íà øëþá.

Çâåð íå ìî óâà ãó ùå íà îäèí âàæ ëè âèé ìî ìåíò. Âèð iøàëü íà ðîëü áàòü êà ó âè áîði øëþá íî¿ ïàðòi¿ ïî ÿñ íþºòüñÿ íå ëèøå éîãî àá ñî ëþò íîþ âëà äîþ â ðî - äèíi òà ñè ëîþ çâè ÷àþ. Íà áîöi áàòü êà áóëè é ìà òåð iàëüíi âà æåëi, àäæå ñàìå áàòü êî çà áåç ïå ÷ó âàâ ñèíà íå ðó õî ìiñòþ, íà ÿêié íà ðå ÷å íèé ïî âè íåí áóâ çà ñòà - òó òî âè ìè ïðè ïè ñà ìè çà ïè ñà òè ìàé áóòíié äðó æèíi âiíî çà ïðè íå ñå íèé íåþ ïî ñàã. Ñàìå öå i áà ÷è ìî â íà âå äå íî ìó âèùå äî êó ìåíòi, â ÿêî ìó Ôåäið Ðó äåöü - êèé îä íî ÷àñ íî äîç âî ëÿº ñè íîâi, «àáè wí çàïèñ óätëàë íà ÷àñòè èìtíÿ ìîºãî wò÷èç íî ãî â ñtët Ðóäöº»³⁸. Ç äîç âî ëó áàòü êà çà ïè ñóº âiíî ñâî¿é äðó æèíi Ìàði¿ Ðî ìàíiâíi Ãîéñüêié Àíäðié Ôå äî ðî âè÷ ªëåöü «íà ïðî òèâ âítñtíÿ tt â äîìú ìîè ïîäët Ñòà òó òà ïðà âà ïîñïî ëè òîãî è, ìà þ ÷è íà òî ïîçâîëtít ïàíà wòöà ìîtãî, tãî ìèëîñòè ïàíà Ôtäîðà Åëöà, çà ïè ñàë âtíà ñ ïðèâtíêîì … íà âñèõú èìtíÿõú ìîèõ wò÷èçíûõ, êî òî ðût ïî ñìtðòè ïàíà wòöà ìîtãî … íà

÷àñò ìîþ ïðè äóò è ñïà äóò»³⁹.

Áàòü êè íå ïî ñïiøà ëè çà ñâî ãî æèò òÿ ïå ðå äà âà òè ñâî¿ì ñè íàì íå ðó õîìiñòü, òîæ ÷àñ òî íà âiòü îäðó æåíi ñèíè ìåø êà ëè íà âèä iëåíié áàòü êîì ÷àñ òèíi ìàºòêó, ÿêà òèì íå ìåí øå çà ëè øà ëàñü áàòüêiâñüêîþ âë àñíiñòþ. Áiëüøå òîãî, iíîäi âiíî âèé çà ïèñ æiíöi ðî áèâ ñÿ íà âiòü íå ¿¿ ìàé áóòíiì ÷î ëîâ iêîì, à éîãî áàòü êîì. Òàê, ó 1584 ð. íå ñàì Êèí äèí Õîì ’ÿê Ñìîð äî âñüêèé, ÿêèé îäðó æó - âàâ ñÿ âæå ÿê ìiíiìóì âäðó ãå, à éîãî áàòü êî, Òèò ²âà íî âè÷, âíiñ âiíî âèé çà ïèñ ñâî¿é «ítâtñòúöt», îñêiëüêè ÿê âií ïî ÿ ñþ âàâ: «ÿ tùt ñû íî âè ìîtìó Êèíäèíó èìtíÿ æàä íî ãî, ätðæàíÿ è yæè âàíÿ tãî ít yñòó ïèë, òîã äû …, áó äó ÷è ÿ âîëtí âîä ëóã ïðà âà ïî ñïî ëè òî ãî âëîñ òíîñòþ ìîtþ ïî âîëè ñâîtè øà ôî âà òè, ïî ìîtè äîá ðîè âîëè òóþ ñóìó ïíçtè, òðè òèñt÷è è ïÿòñîò çî ëî òûõ ïîëñêèõ, à íà ëè÷áó ëèòîâñêóþ ÷îòûðíàä öàò ñîò êîï ãðøtè, êî òî ðóþ ñûí ìîè ïî wáëþátíèöè ïðè øëîè ìàëæîíöè ñâîtè ïàíít Ïîëàãè Áîã äà íîâít Õðtííè öêî - ãî âçÿë, íà òðtòtè ÷àñ òè âñèõ èìtítè ìîèõ Ñìîðäüâû, Ãî ðî äè ùà, Ïàù êîâöîâú è Ñtðtäèíöîâú âúíî øó â òîè ìtíî âà íîè ñóìt ïíçtè òóþ òðtòþþ ÷àñòü âñèõ èìtítè ìîèõ âëîñòíûõ, … ìàëæîíöt ñûíà ìîtãî Êèíäèíà à ítâtñòöt ìîtè, Ïîëàãè Áîã äà íîâít Õðtííè öêîãî, çà ïè ñóþ»⁴⁰. 10 æîâ òíÿ 1585 ð. êíÿçü Âà - ñèëü-Êîñ òÿí òèí Îñòðîçü êèé, âíî ñÿ ÷è äà ñóäó âiíî âèé çà ïèñ ñâî¿é íå âiñòöi Ñþ çàííi Ñå ðå äÿíöi, ïè ñàâ: «èæ ñûíú ìîè, êíÿæà tãî ìèëîñòü ßíóøú Îñòðîçñêèè, …äî ñtãî ÷àñó íèãät wïðà âû çâûêëît íè íà ÷îì ìàëæîíöt ñâî -

37ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 65, àðê. 432 çâ. – 434 çâ.

38Òàì ñàìî.

39Òàì ñàìî. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 26, àðê. 293 çâ. – 294 çâ.; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 140–143.

40ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 26, îï. 1, ñïð. 4, àðê. 487–490 çâ.

(10)

tè…, ít â÷è íèë è ít wïèñàë íè÷îãî, òîãäû ÿ òtïtð… òîè ìàëæîíöt ñûíà ìîtãî… çà ïè ñóþ ïtâíóþ ñóìó ïtítçtè… íà èìtíÿõú ìîèõ âëàñ íûõ, wò÷èç - íûõ, êî òî ðûõ tñìè tùå áûë ñû íî âè ìîtìó ìè ëî ìó, êíÿ æà òè tãî ìèëîñòè ßíó øó, âïtðtä ít óñòóïèë»⁴¹.

Ïî ÷óò òÿ òà óïî äî áàí íÿ ìî ëî äèõ ëþ äåé íå áðà ëè ñÿ áàòü êà ìè äî óâà ãè é íå ìàëè çíà ÷åí íÿ ïðè óêëà äåííi øëþ áó. Òî÷ êà çîðó Î. ². Ëå âèöü êî ãî íà øëþá ÿê íà ñëiäîê êî õàí íÿ⁴² º iäå àë içàöiºþ òî ãî ÷àñ íî ãî ïî ãëÿ äó íà ñiìåé íå æèò òÿ.

Ùîäî îäðó æåí íÿ iñíó âà ëè çîâñiì iíøi, öiëêîì ïðàã ìà òè÷íi, ïiäõî äè. Øëþáíi çâ’ÿç êè ñòà íî âè ëè îäèí iç çà ñàä íè ÷èõ iíñòðó ìåíòiâ óòâåð äæåí íÿ ñâî¿õ ïî - çèöié: ç äî ïî ìî ãîþ øëþ áó íà ìà ãà ëè ñÿ çìiöíè òè åêî íî ìi÷íå ñòà íî âè ùå, óòâåð äè òè ñÿ â ïåâ íî ìó ñî öiàëü íî ìó ñå ðå äî âèùi òîùî. Òîæ âèáið øëþá íî¿

ïàðòi¿, ÿê ïðà âè ëî, áðàâ äî óâà ãè íå êî õàí íÿ, à, ïåðø çà âñå, òàêi âà æåëi ÿê ìà - òåð iàëü íèé äîá ðî áóò, ñî öiàëü íèé ñòà òóñ ðî äè íè, ñòà íî âó ðiâíiñòü òîùî.

Ìî òè âàö iÿ ùîäî âè áî ðó øëþá íî¿ ïàðòi¿ iíîäi ðîç êðè âàºòüñÿ â äî êó ìåí òàõ.

Òàê, Âà ñèëü Çà ãî ðî âñüêèé, çâåð òà þ ÷èñü äî ñâî¿õ ìà ëîëiòíiõ ñèíiâ ó òåñ òà - ìåíòi, ðà äèòü ¿ì, àáè ïðè âè áîði äðó æè íè âîíè «ít ñêâà ïè ëèñü íà êðà ñó ëþäñêóþ, àíè íà ìàtòíîñòü è ñëà âó ÷ètãî äîìó, âtëìîæíîãî è îçäîátíîãî, è íå ñìîòð›ëè ïî æî íàõú âå ëè êèõú ïî ñà ãîâú». Ïðî òå, çà óâà æóº Î. Ëå âèöü êèé

«ñàì îí íå ñëå äî âàë ýòî ìó ìóä ðî ìó ïðà âè ëó, çà ÷òî è ïî ïëà òèë ñÿ ïî ëíûì êðó øå íè åì ñâî å ãî ñå ìåé íî ãî áëà ãî ïî ëó ÷èÿ»⁴³. Çîê ðå ìà, âñòó ïà þ ÷è ó øëþá ç êíÿ çiâíîþ Ìà ðó øîþ Çáà ðàçü êîþ, Â. Çà ãî ðî âñüêèé âè òîð ãó âàâ ó øëþáíié óìîâi, óêëà äåíié çi ñâî¿ì òåñ òåì, êðå ìå íåöü êèì ñòà ðîñ òîþ êíÿ çåì Ìè êî ëàºì Àíäðiéîâè÷åì Çáà ðàçü êèì, ùîá, îêðiì âèç íà ÷å íî ãî áàòü êîì ïî ñà ãó, ¿é áóëè âèä iëåíi òà êîæ «÷àñò èìtítè tt ìàòtðèñ òûõ»⁴⁴. Ïiñëÿ ðîç ëó ÷åí íÿ ç íåþ Â. Çà - ãî ðî âñüêèé, ñâà òà þ ÷è çà ñåáå iíøó êíÿ çiâíó Êà òå ðè íó ²âà íiâíó ×îð òî ðè é - ñüêó, íà ïîëiã, ùîá ¿¿ ìàòè çà íåþ «òà êî âûè æt ïî ñàãú è âû ïðàâó ç èìtítè ñû - íîâú ñâî èõú, äâ› òè ñÿ ÷è êîïú ãðîøtè ëèòîâñêèõú, ÿêî è ñòàðøît ä›âúöt ñâîtè, tè ìè ëîñòè êítæít Îëtít äàëà»⁴⁵, òîá òî âè òîð ãî âó âàâ íå ìåí øèé ïî - ñàã, íiæ äà íèé çà ¿¿ ñòàð øîþ ñåñ òðîþ, êíÿ çiâíîþ Îëå íîþ ²âà íiâíîþ, âè äà íîþ çà íîâ ãî ðî äñüêî ãî âîºâîäó Îñòàô iÿ Ãîð íîñ òàÿ. Òîæ âëàñíi øëþáíi àìáiöi¿

Âà ñè ëÿ Çà ãî ðî âñüêî ãî áóëè äî ñèòü âè ñî êè ìè: äâi÷i âií íà ìà ãàâ ñÿ ïî ðî äè ÷à - òè ñÿ ç êí ÿçiâñüêè ìè – «âtëìîæíûìè äî ìà ìè», äî òîãî æ i ìà òåð iàëüíi ðîç ðà - õóí êè, ÿê áà ÷è ìî, âiäiãðà âà ëè äëÿ íüî ãî âàæ ëè âå çíà ÷åí íÿ.

Ìè õàé ëî Áî ãî âè òèí Øóì áà ðñüêèé âèáið äðó æè íè ìî òè âóº áà æàí íÿì âñòà íî âè òè ðî äèííi çâ’ÿç êè ç äî ñèòü âïëè âî âèì íà òîé ÷àñ âî ëè íñüêèì ðî äîì Áîð çî áà ãà òèõ Êðà ñå íñüêèõ: «ç ìèëîñòè ìîtt óïðèèìît ç tãî ìèëîñòþ ïà - íîìú Wëtõíîìú êðtâíît çâtçàíüt è ç äîìîì tãî ìèëîñòè ât÷èñòóþ ïðèÿçíü,

41Òàì ñàìî. Ô. 26, îï. 1, ñïð. 5, àðê. 636–637; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 447–449.

44ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 28, îï. 1, ñïð. 2, àðê. 91 çâ.; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 77.

45ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 12, àðê. 538; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 207.

(11)

à âîäët çà êî íó Áîæîãî ç ätâêîþ tãî ìèëîñòè, ïàíú íîþ Ãàíú íîþ, ìàëætíñòâî ïðè íÿ òè»⁴⁶. Òàê ñàìî Ëàâ ðåíòié Ñå ìå íî âè÷ Îðà íñüêèé ïî ÿñ íþº ñâîº îäðó - æåí íÿ ç Ìàðiºþ ×åð í÷èöü êîþ íå ïî ÷óò òÿì êî õàí íÿ äî íå¿ ñà ìî¿, à áà æàí íÿì ïî ðî äè ÷à òè ñÿ ç ¿¿ áàòü êîì: «âtäà þ ÷è f w äîá ðîè ñïðàât, ìëñòè ëþäñêîè è öíîòëè âîìú çà õî âàíþ tãî ìëñòè ñà ìî ãî …, õîòt÷è ìtòè, àáûõ ñtát â ìèëîñò, ïîâèííîñòü è ïðè ÿçíü ât÷èñ òóþ ïíà ×tðíú÷èö êî ãî»⁴⁷. Òîæ â íà âå äå íèõ äî êó - ìåí òàõ ïðî ïî ÷óò òÿ äî ìàé áóò íüî¿ æiíêè íå éäåòü ñÿ.

Ç. Êó õî âè÷ ââà æàº, ùî ïðè óêëà äåííi øëþáiâ ó øëÿ õå òñüêî ìó ñî öióìi êî - õàí íÿ é ïî ÷óò òÿ âiäiãðà âà ëè ùå ìåí øó ðîëü, íiæ ó ñå ðå äî âèùi íè æ÷èõ ñòàíiâ ñóñïiëüñòâà⁴⁸. Òà é ïðî ÿêå êî õàí íÿ ìîæå éòè ñÿ, êîëè ÷àñ òî ìî ëîäi äî îäðó - æåí íÿ âçà ãàëi íå çíà ëè îäèí îä íî ãî. Òàê, Òî ìàø Çà ìî éñüêèé ïðè ¿õàâ ñâà òà - òèñü äî êíÿ çiâíè Êà òå ðè íè Îñòðîçü êî¿, æîä íî ãî ðàçó äî òîãî ¿¿ íå áà ÷èâ øè⁴⁹. Âäðó ãå âîíè çóñòðiëèñü âæå íà çà ðó ÷è íàõ, à øëþá íó óãî äà âií óêëàâ íå ç ìàé - áóò íüîþ äðó æè íîþ, à ç ¿¿ ìà òið’þ – Àííîþ Îñòðîçü êîþ⁵⁰. ×å ðåç 20 ðîêiâ Ò. Çà ìî éñüêèé, äà þ ÷è ó òåñ òà ìåíòi ðîç ïî ðÿä æåí íÿ ùîäî âè äàí íÿ çà ìiæ ñâî¿õ äî ÷îê, çà ñòåð iãàº îïiêóíiâ, àáè ¿õ âè äà ëè íå çà ìî ëî äèêiâ, ÿêi òiëüêè-íî íà ñâiò âèé øëè i ùå íå âìiþòü íà íüî ìó æèòè, à çà ÷î ëîâiêiâ, ÿêèì âè ïîâ íè ëî ñÿ íå ìåí øå 20 ðîêiâ, ÿêi äîá ðå çíà þòü çâè ÷à¿, âè ÿ âè ëè âæå ñâîþ ìóæíiñòü, ìî æóòü ïî ðÿä êó âà òè ñâî¿ì Äî ìîì òà áóòè éîìó îïî ðîþ⁵¹.

Òà êèì ÷è íîì, âèð iøàëü íà ðîëü ó âè áîði øëþá íî¿ ïàðòi¿ òà óêëà äåííi øëþáiâ íà ëå æà ëà íå ìî ëî äèì, à ¿õíiì áàòü êàì. ßêùî æ i ìîæ íà ðîç ãëÿ äà òè øëþá ÿê äâîñ òî ðîí íþ óãî äó⁵², òî öå áóëà óãî äà ìiæ áàòü êà ìè ìî ëî äèõ àáî áàòü êà ìè (îïiêó íà ìè) äiâ÷è íè òà ìàé áóòíiì ÷î ëîâ iêîì, ÿêùî âií áóâ óæå ñàìî - ñòiéíèì ãîñ ïî äà ðåì, àëå àæ íiÿê íå ìiæ ÷ëå íà ìè ìàé áóò íüî ãî ïîä ðóæ æÿ. Çà õà ðàê òåð íèé ïðè êëàä íà âå äå ìî çà ïèñ 1571 ð. êíÿ ãèíi Ãàí íè Áîã äà íiâíè Ïó òÿ - òÿí êè, ÿêà «çà ïî çâîëtíètìú èõ ìèëîñòè ïà íîâú wïtêó íîâú çìî âè ëà tñìè â øëþáú ñâtòûè ìàëæîíñêèè, çà ðó ÷è ëà äî÷êó ìîþ êítæíó Ìà ðè íó Àíäðttâíó Ìàñàëñêóþ çà ïðîçáîþ è æà äàítìú tãî ìèëîñòè âtëìîæíîãî ïàíà Ìèõàèëà Åëî âè ÷à Ìàëèíñêîãî, ìàðøàëêà ãîñïîäàðñêîãî, çà ñûíà tãî ìèëîñòè Êîñ òtí-

46ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 29, àðê. 71–72; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 27–30.

47ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 27, îï. 1, ñïð. 1, àðê. 9 çâ. – 10 çâ.; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 117–120;

Âî ëèíñüêi ãðà ìî òè XVI ñò. Ñ. 30–31.

48Kuchowicz Z. Obyczaje i postacie Polski szlacheckiej XVI–XVIII wieku. Warszawa, 1993.

S. 44.

49Àíàëîãi÷íèì ÷è íîì âiäáó ëî ñÿ éîãî ïåð øå ñâà òàí íÿ äî äî÷ êè ßíà-Êà ðî ëÿ Õîä êå âè ÷à – Àí íè. Äèâ.: Golêbiowski S. Pamiêtnik o Tomaszu Zamojskim // Biblioteka Warszawska, 1853.

Z. CLV. S. 207; Âî ðîí ÷óê ². «Dobra ¿ona godna mê¿owi Korona» (Äî iñòîði¿ ïîä ðóæíiõ ñòî - ñóíêiâ Êà òå ðè íè Îñòðîçü êî¿ i Òî ìà øà Çà ìî éñüêî ãî) // Êè¿âñüêà ñòà ðî âè íà. 2002. ¹ 5.

Ñ. 123.

50Golêbiowski S. Pamiêtnik o Tomaszu Zamojskim… S. 212; Âî ðîí ÷óê ². «Dobra ¿ona godna mê¿owi Korona»… Ñ. 123–124.

51Biblioteka Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich. Oddzia³ rêkopisów (äàëi – Ossolineum).

Sygn. 1904/II. – S. 42 zw.

52Âëà äè ìèð ñêèé-Áó äà íîâ Ì. Ô. Èñòî ðè êî-þðè äè ÷åñ êèå ìà òå ðè à ëû, èç âëå ÷åí íûå èç àê òî âûõ êíèã ãó áåð íèé Âè òåá ñêîé è Ìî ãè ëåâ ñêîé. Âûï. VII–VIII. Âè òåáñê, 1876–1877. Ñ. 3.

(12)

òè íà»⁵³. ßê áà ÷è ìî, éäåòü ñÿ âèê ëþ÷ íî ïðî äî ãîâið ìiæ ìà òið’þ äiâ÷è íè i áàòü êîì ìàé áóò íüî ãî ÷î ëîâ iêà ¿¿ äî÷ êè. Òîæ ôîð ìàëü íî-äî ãî âiðíèé õà ðàê òåð ïîä ðóæ íüî ãî çâ’ÿç êó ùå íå îçíà ÷àâ, ùî øëþá óêëà äàâ ñÿ íà íà ÷à ëàõ âiëüíî ãî é îá îïiëüíî ãî âè áî ðó, ÿê ñòâåð äæó âàâ Î. ². Ëå âèöü êèé⁵⁴. Öå áóâ âèáið áàòüêiâ, â êðà ùî ìó ðàçi äî ãîâið áàòüêiâ äiâ÷è íè ç ¿¿ ìàé áóòíiì ÷î ëîâ iêîì, àëå íå ñà ìî¿

ìàé áóò íüî¿ ïîä ðóæ íüî¿ ïàðè. Äiâ÷è íà/æiíêà æîä íîþ çi ñòîðií íå áðà ëà ñÿ äî óâà ãè ÿê ðiâíîï ðàâ íèé ñóá’ºêò øëþá íèõ äî ìîâ ëå íîñ òåé, ùî âæå íà ïå ðåä âè çíà ÷àëî ¿¿ íå ðiâíîï ðàâ íå ñòà íî âè ùå â ðî äèíi ïî ðiâíÿ íî iç ÷î ëîâ iêîì.

Ïðî ïðiî ðè òåò ìà òåð iàëü íèõ iíòå ðåñiâ òà ðîç ðà õóíêiâ ïðè âçÿòòi øëþ áó ñâiä÷èòü òà êîæ âiäíîñ íî ÷àñ òå ïî ðó øåí íÿ øëþá íèõ êîí òðàêòiâ îäíiºþ çi ñòîðií, ÿêà çíà õî äè ëà äëÿ ñåáå áiëüø âè ãiäíó ïàð òiþ. Çîê ðå ìà, âî ëè íñüêèé çå - ìÿ íèí Áîã äàí ²âà íî âè÷ Äðîç äå íñüêèé, óêëàâ øè øëþá íó óãî äó çi Ùàñ íèì Âå - ðå ùà êîþ ùîäî îäðó æåí íÿ ç éîãî äî÷ êîþ-óäî âîþ Ãàí íîþ, â ïîä àëü øî ìó óõè ëÿâ ñÿ âiä øëþ áó ç íåþ⁵⁵. Ïîï ðè ïî ïå ðåä íþ äî ìîâ ëåíiñòü i íà âiòü ïðè çíà -

÷å íèé äåíü âåñi ëëÿ, áî ÿ ðèí Ñàâà Êiíäðà òî âè÷ âiäìî âèâ ñÿ âè äà òè ñâîþ äî÷ êó çà ñèíà øëÿõ òè ÷à ²âàíà Áîë äè, ÿêèé «íà òît âtñtët ãî òî âèçíû ítìàëî âû ëî - æèë», ÷å ðåç ùî çà çíàâ ìà òåð iàëüíi çáèò êè⁵⁶. Ïiñëÿ ñìåðòi ïåð øî ãî ÷î ëîâ iêà Êîñ òÿí òè íà ªëî Ìà ëè íñüêî ãî êíÿæ íà Ìàð iÿ Àíäði¿âíà Ìà ñ àëüñüêà çà

«ïîðàäîþ è âtäîìîñòþ ïðè ÿòtëtè ñâîèõ», äàëà çãî äó íà ñâié øëþá ç Ñå ìå - íîì Õîì ’ÿ êîì Ñìîð äî âñüêèì i íà âiòü «ðîê âtñtëþ âîäët âîëè è áà÷tíÿ ñâîtãî çëî æè ëà» íà äåíü 19 òðàâ íÿ 1577 ð. Àëå, ïî ïðè âè äà íèé íåþ Ñ. Õîì ’ÿ êîâi çà - ðó÷ íèé ëèñò íà 1000 êîï ëè òî âñüêèõ ãðî øåé, âîíà âè¿ õà ëà çi ñâî ãî Ðà äî âèöü - êî ãî ìàºòêó, äå ìàëî âiäáó òè ñÿ âåñi ëëÿ, ÷å ðåç ùî éîãî «êó âtëèêîè øêîät è íàêëàäîì ïðè ïðà âèëà»⁵⁷. 22 âå ðåñ íÿ 1593 ð. ñèí Âà ñè ëÿ Ïåò ðî âè ÷à Çà ãî ðî â - ñüêî ãî, Âà ñèëü Âà ñèëü î âè÷, ñêàð æèâ ñÿ íà êíÿ ãè íþ Ìàã äà ëå íó Ñî ê îëüñüêó, ÿêà, ó÷è íèâ øè ç íèì «ïtâíît ïîñòà íîâtít» ùîäî âè äàí íÿ çà íüî ãî ñâîº¿ äî÷ - êè, «wíóþ ätâêó ñâîþ êíÿæíó Ãàííó çà tãî ìèëîñò êíÿ çÿ ×îðòîðûñêîãî â ñòàí ìàëætíñêèè wòäàëà»⁵⁸. ßê áà ÷è ìî, Âà ñèëü Çà ãî ðî âñüêèé – ñèí, íå äî - òðè ìóþ÷èñü áàòü êî âèõ ïî ðàä, äiº òàê ñàìî, ÿê i áàòü êî, íà ìà ãà þ ÷èñü ïî ðî äè -

÷à òè ñÿ ç êí ÿçiâ ñü êèì – «âåëü ìîæ íèì äî ìîì». Ó 1616 ð. Ãàë øêà Öèìiíñüêà,

«wáðó÷èâøè» ñïåð øó ñâîþ äî÷ êó ç êíÿ çåì Àäàìîì Æè æå ìñüêèì, ïiçíiøå

«ïî øëþ áè ëà» ¿¿ çà ïàíà Ëàùà⁵⁹. Äî êó ìåí òè çà ñâiä÷ó þòü, ùî òàêi âè ïàä êè áóëè íå ïî î äè íî êè ìè⁶⁰.

53ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 458, àðê. 287–288; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 234–236.

54Ëå âèö êèé Î. ×åð òû ñå ìåé íî ãî áûòà â Þãî-Çà ïàä íîé Ðóñè â XVI–XVII ââ. Ñ. 63.

55ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 11, àðê. 459.

56Òàì ñàìî. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 10, àðê. 33; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 169–170.

57ÖÄ²ÀÊ Óêðà¿ íè. Ô. 25, îï. 1, ñïð. 17, àðê. 353 çâ. – 354 çâ.; ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 299–300.

59ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 535–536.

60Àíàëîãi÷íi àêòè äèâ.: ÀÞÇÐ. ×. VIII. Ò. III. Ñ. 8–9, 48–50, 169–170, 190, 226–228, 299–300, 356–360, 452–454, 534, 535, 595–597, 598–599.

(13)

Ì. Áî ãóöü êà, íà âî äÿ ÷è äåêiëüêà êîí êðåò íèõ ïðè êëàäiâ (âëàñ íå ëèøå ÷î òè - ðè), çðî áè ëà âèñ íî âîê, ùî, ïî ÷è íà þ ÷è ç äðó ãî¿ ïî ëî âè íè XVII é äî êiíöÿ XVIII ñò. çíà÷ íó ñâî áî äó ïðè âè áîði ÷î ëîâiêiâ ìàëè âäî âè, à âiäòàê íà öié ïiäñòàâi âèñ ëî âè ëà äóì êó ïðî çìiíè, ÿêi âiäáó ëè ñÿ ó çâè ÷à ÿõ òà ìåí òàëü íîñòi òî ãî ÷àñ íèõ ëþ äåé⁶¹. Ïðî òå, âiä÷ó âà þ ÷è âñå-òàêè íå äîñ òàò íþ àð´ó ìåí òî - âàíiñòü âèñ íîâêiâ, Ì. Áî ãóöü êà ïiäêðåñ ëþº, ùî éäåòü ñÿ ëèøå ïðî ìà´ íàòñüêi ðî äè íè, â ÿêèõ ìåí òàëüíi çìiíè ïiä âïëè âîì çà õiäíèõ, ãî ëîâ íî ôðàí öó çñüêèõ, iäåé âiäáó âà ëè ñÿ çíà÷ íî øâèä øå. Â ñå ðå äî âèùi ñå ðåä íüî¿ òà óáî ãî¿ øëÿõ òè, çà çíà ÷àº âîíà, ïå ðå âà æà ëà ìî äåëü ñó âîð iøî¿ ðî äè íè ç ïà íó þ ÷îþ é íàä àëi âëà - äîþ áàòü êà íàä óñiìà äî ìî ÷àä öÿ ìè i ÷ëå íà ìè ñiì’¿, ó òîìó ÷èñëi é íàä äî ðîñ - ëè ìè äiòüìè, i âèáið øëþá íî¿ ïàðòi¿ íà ëå æàâ ãëàâi ðî äè íè⁶². Òåçó Ì. Áî ãóöü - êî¿ ïðî áiëüøó ñâî áî äó âäiâ ïðè âè áîði øëþá íî¿ ïàðòi¿ ïiäòðè ìóº é Í. Ñòàð -

÷åí êî, íà âî äÿ ÷è äåêiëüêà ïðè êëàäiâ íà óêð à¿íñüêî ìó ìà òåð iàëi⁶³. Ðà çîì ç òèì íå äî êiíöÿ çðî çóì iëèì çà ëè øèâ ñÿ îñòà òî÷ íèé âèñ íî âîê Í. Ñòàð ÷åí êî. Ïðî - ñòå æóþ÷è «øëþá íó ñòðà òåã iþ âäiâ», âîíà çà çíà ÷àº, ùî, ç îä íî ãî áîêó, ñòà òóñ âäî âè çà áåç ïå ÷ó âàâ æiíöi âiäíîñ íó ñà ìîñòiéíiñòü ïðè îá ðàííi íåþ ÷åð ãî âî ãî ïàð òíå ðà i ñïðè ÿâ ðîç øè ðåí íþ ìåæ ¿¿ ñâî áî äè, à ç äðó ãî ãî – öiëêîì ñëóø íî ïî êà çóº iñíó þ ÷ó ïðàê òè êó, çà ÿêî¿ áëèçüêi é ðî äè÷i, ïðè ÷î ìó íå ëèøå ç áîêó âäî âè, àëå é ç áîêó ïî ìåð ëî ãî ÷î ëîâ iêà, íà ìà ãà ëè ñÿ òðè ìà òè ïiä êîí òðî ëåì ¿¿

ïî âòîð íå çà ìiææÿ. Ïiäñó ìî âó þ ÷è, Àâòîðêà íà ãî ëî øóº, ùî äîá ðà ìà òåð iàëü - íà çà áåç ïå ÷åíiñòü âäî âè ïðè çâî äè ëà äî çðîñ òàí íÿ âàãè æiíêè ó ïî âòîð íî ìó øëþái i âè ðiâíþ âàííi òðà äè öiéíî¿ äëÿ òîãî ÷àñó ãåí äåð íî¿ àñè ìåòði¿⁶⁴. Äîç âî - ëè ìî ñîái íå ïî ãî äè òèñü, îñêiëüêè, íà íàøó äóì êó, òà êèé âèñ íî âîê íå âèï ëè - âàº ç íà âå äå íèõ ó ñòàòòi ñþ æåòiâ, äî òîãî æ çà ëè øè ëîñü íåÿñíèì, ùî ñî áîþ ñòà íî âè ëà i â ÷îìó ïî ëÿ ãà ëà ñàìà øëþá íà ñòðà òåã iÿ âäiâ, àäæå òåðìií «ñòðà - òåã iÿ» ïå ðå äáà ÷àº ïåâ íèé i íà ïå ðåä âè áó äî âà íèé ïëàí çà õîäiâ âäiâ ùîäî ñâî ãî ïî âòîð íî ãî çà ìiææÿ. Ùî æ äî îêðå ìèõ íà âå äå íèõ ïðè êëàäiâ àìáiòíèõ æiíîê, çà çíà ÷è ìî, ùî âîëü îâi æiíî÷i õà ðàê òå ðè áóëè, º i çà âæäè áó äóòü ó áóäü-ÿêî ìó ñî öióìi, àëå ïî îäè íîêi ïðè êëà äè íå õà ðàê òå ðè çó þòü çà ãàëü íó ñè òó àö iþ i, ùî íà é ãî ëî âíiøå, íå âïëè âà þòü íà ñòå ðå î òèï ìà ñî âî¿ ïî âå äiíêè.

×èñëåííèé äî êó ìåí òàëü íèé ìà òåð iàë XVI – ïåð øî¿ ïî ëî âè íè XVII ñò. çà - ñâiä÷óº, ùî íà Âî ëèíi ïîä iáíèõ ìåí òàëü íèõ çðó øåíü â æiíî÷ié ñâiäî ìîñòi íå âiäáó ëîñü íà âiòü ó ìà´ íà òñüêèõ êî ëàõ. Â ñå ðå äî âèùi ÿê ìà´ íà òåði¿, òàê i ñå ðåä - íüî¿ òà óáî ãî¿ øëÿõ òè ïà íó þ ÷îþ çà ëè øà ëàñü ïàò ðiàð õàëü íà ìî äåëü ðî äè íè ç äîì iíó þ ÷îþ âëà äîþ ÷î ëîâ iêà íàä óñiìà ¿¿ ÷ëå íà ìè.

61Bogucka M. Bia³og³owa w dawnej Polsce. Warszawa, 1998. S. 38, 59.

62Ibid. S. 40.

63Ñòàð ÷åí êî Í. Øëþá íà ñòðà òåã iÿ âäiâ i êiëüêà ïðî áëåì íà âêî ëî íå¿ (øëÿ õå òñüêà Âî ëèíü êiíöÿ XVI ñò. // Êè¿âñüêà ñòà ðî âè íà. 2001. ¹ 4. Ñ. 26–27.