ÊÎÍÔ˲ÊÒÎËÎòß
Tomasz Kempa.
Konflikt między kanclerzem Janem Zamoyskim a książętami Ostrogskimi i jego wpływ na sytuację wewnętrzną i zewnętrzną Rzeczypospolitej
w końcu XVI wieku
Микола Крикун, Олекса Піддубняк.
Волинський маєток Лаврина Пісочинського
(придбання села Кунева і захист права власності на нього) Володимир Собчук.
Суперечки Сенют і Ярмолинських за маєтки наприкінці ХVІ – початку ХVІІ ст.
Володимир Пришляк.
Козацький Гетьманат часів Данила Апостола:
протиріччя між гетьманською та імперською системами влади Ігор Скочиляс.
Брацлавський територіальний конфлікт 1747–1754 рр.:
правові аргументи, еклезіальні й соціальні практики «впорядкування»
географічного простору та історична пам’ять Юрій Волошин.
Конфлікти в Полтаві другої половини XVIIІ ст.:
зміст, характер, мова
Tomasz Kempa
KONFLIKT MIĘDZY KANCLERZEM JANEM ZAMOYSKIM A KSIĄŻĘTAMI OSTROGSKIMI I JEGO WPŁYW NA SYTUACJĘ WEWNĘTRZNĄ I ZEWNĘTRZNĄ RZECZYPOSPOLITEJ W KOŃCU XVI WIEKU
Rzeczpospolita schyłku XVI w. była państwem targanym przez różne wewnętrzne konflikty. Skutki niektórych wydarzeń z tego wczesnego okresu panowania Zygmunta III Wazy odbijać się będą negatywnie na sytuacji państwa jeszcze długie lata. Wspomnijmy w tym kontekście choćby sprawę zawarcia unii brzeskiej (1595/
96). Władze państwowe nie mogły poradzić sobie również z coraz bardziej nabrzmiałym problemem kozackim. Jednak – jak się wydaje – kluczową kwestią w tym czasie był narastający konflikt pomiędzy królem a stanem szlacheckim, którego widocznym symptomem okaże się wkrótce rokosz sandomierski. Jego stłumienie nie wygasiło jednakże sporu między monarchą a szlachtą.
Duży wpływ na to, co działo się w Rzeczypospolitej, a w pewnym stopniu na stosunki zewnętrzne, miały również konflikty występujące wśród przedstawicieli ówczesnej ekonomicznej i politycznej elity państwa. W końcu XVI w. jednym z najbardziej brzemiennych w skutki sporów prywatnych był zatarg pomiędzy kanclerzem i hetmanem wielkim koronnym Janem Zamoyskim a książętami Ostrogskimi. Konflikt ten w jakimś zakresie stanowił zresztą pochodną wielkiego sporu kanclerza koronnego z królem Zygmuntem III, który rozpoczął się wkrótce po koronacji tego władcy. Zamoyski, który zrobił błyskotliwą karierę w czasie panowania Stefana Batorego, wciąż uważany był przez część szlachty za jej trybuna.
Ten jego wizerunek potwierdziło bezkrólewie oraz elekcja po śmierci Batorego, w czasie których Zamoyski odegrał czołową rolę w powołaniu na tron Zygmunta Wazy. Po rozdwojonej elekcji stał się zaś głównym pogromcą Maksymiliana Habsburga w walce o polsko-litewską koronę. Ten fakt umocnił jeszcze popularność kanclerza wśród szlachty, gdyż jej zdecydowana większość tradycyjnie niechętna była Habsburgom.
Z kolei Ostrogscy należeli do grupy najbogatszych rodów magnackich w Rzeczypospolitej. Na przełomie XVI i XVII w. Ostrogscy byli właścicielami największej fortuny majątkowej w Rzeczypospolitej liczącej 48 miast i miasteczek, ponad 800 wsi oraz około 100 odrębnych folwarków. Ich dobra rozsiane były w
Tomasz Kempa, 2010
Małopolsce (w województwach sandomierskim i krakowskim), na Litwie (poje- dyncze majątki w województwach: brzeskim, mińskim, nowogródzkim, witebskim, wileńskim), w województwach ruskim i podolskim, a przede wszystkim na Wołyniu, Kijowszczyźnie i wschodnim Podolu (Bracławszczyźnie)1. Posiadali też prawny tytuł do dóbr w Czechach (Raudnice) i na Słowacji (Makowica). Ten olbrzymi majątek był cały czas pomnażany. Ta wyjątkowa pozycja ekonomiczna nie musiała przecież automatycznie przełożyć się na polityczne znaczenie Ostrog- skich. Przez pewien czas przeszkodą do osiągnięcia przez przedstawicieli tego rodu najwyższych godności w Rzeczypospolitej było ich ruskie pochodzenie. Tak było jeszcze w latach 70-tych i 80-tych XVI w. Przełom nastąpił w okresie rządów Zygmunta III, kiedy to Ostrogscy sięgnęli już nie tylko po najwyższe urzędy na ziemiach ruskich (to osiągnęli już dawno), ale w całym państwie. Ich wpływy sięgnęły Małopolski właściwej, co wcześniej zarezerwowane było dla rodów pochodzenia polskiego. Seniorem rodu był w tym czasie sędziwy wojewoda kijowski Konstanty Ostrogski (ok. 1524/25–1608), najbardziej wpływowy magnat na ziemiach ruskich Korony, a jednocześnie najważniejszy protektor prawosławia w Rzeczypospolitej, mocno angażujący się w obronę tego wyznania. Jego najstarszy syn Janusz (1554–1620), w latach 1585–1593 sprawujący urząd wojewody wołyńskiego, dostąpił jako pierwszy magnat ruskiego pochodzenia (choć już od dawna spolonizowany i katolik) awansu na najwyższą godność świecką w Rzeczypospolitej – kasztelanię krakowską (1593)2. Jednocześnie urząd wojewody wołyńskiego otrzymał po bracie najmłodszy syn Konstantego Ostrogskiego – Aleksander (1570–1603)3. Te awanse historycy dość zgodnie oceniają jako próbę budowy przez króla Zygmunta III przeciwwagi dla wpływów Jana Zamoyskiego w Koronie4. Król w ten sposób wykorzystywał już wcześniej istniejące niesnaski między tymi magnatami.
Tymczasem jeszcze w latach 80-tych Ostrogscy (przede wszystkim zaś senior rodu Konstanty) byli w doskonałej komitywie z Janem Zamoyskim. Nie przeszka- dzała im szybka kariera, jaką zrobił kanclerz u boku Stefana Batorego. A przecież niektórzy magnaci z liczących się od dawna rodów traktowali Zamoyskiego z
1Kempa T. Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/25–1608), wojewoda kijowski i marszałek ziemi wołyńskiej. Toruń, 1997. S. 239–242. Tu dokładny spis dóbr należących do Ostrogskich z okresu podziału między braci Janusza i Aleksandra (w 1603 r.).
2Początkowo szlachta krakowska z ostrym sprzeciwem przyjęła tę nominację (zob. Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. 1<1572–1620>, wyd. S. Kutrzeba. Kraków, 1931, nr 63; Kronika mieszczanina krakowskiego z lat 1575–1595, wyd. H. Barycz // Biblioteka Krakowska. T. 70.
Kraków, 1930. S. 136; Kempa T. Dzieje rodu Ostrogskich. Toruń, 2002. S. 140), ale J. Ostrogski zawsze umiejętnie zabiegający o popularność wśród szlachty, bardzo szybko zaskarbił sobie jej zaufanie.
3W tym czasie nie żył już średni syn wojewody kijowskiego K. Ostrogskiego, również Konstanty, który zmarł w 1588 r.
4Sokołowski W. Politycy schyłku złotego wieku. Małopolscy przywódcy szlachty i parlamentarzyści w latach 1574–1605. Warszawa, 1997. S. 139; por.: Tygielski W. Stronnictwo, które nie mogło przegrać // Przegląd Historyczny. T. 76. R. 1985. Z. 2. S. 222–223.
pogardą, jako typowego karierowicza5. W pierwszej połowie lat 80-tych Konstanty Ostrogski zgodnie współpracował z Zamoyskim w obronie kresów Rzeczypos- politej, a także wspierał go swoim głosem na sejmach (np. w 1582 r.). W czerwcu 1583 r. Ostrogski senior wraz z trzema synami uczestniczył w ślubie Zamoyskiego z bratanicą króla – Gryzeldą Batorówną6.
Wojewoda kijowski udzielił kanclerzowi poważnego wsparcia w czasie jego konfliktu ze Zborowskimi. Podczas kluczowego z tego punktu widzenia sejmu w 1585 r. Ostrogski zaprezentował solidarność z Zamoyskim i królem7. Zapowiadał to już ich wspólny wjazd do Warszawy, w czasie którego Ostrogski przyprowadził 1,5-tysięczne wojsko. Podczas obrad sejmowych również wyraźnie popierał linię postępowania króla i Zamoyskiego. Wbrew ugodowej postawie większości sena- torów, żądał wówczas osobistego przybycia na sąd sejmowy głównego oskarżo- nego – Krzysztofa Zborowskiego8. Trzeba tu jednak przypomnieć, że wojewoda kijowski miał zadawnione porachunki ze Zborowskimi, sięgające sprawy rywaliza- cji o rękę jego bratanicy Halszki (córki Ilii Ostrogskiego) w latach 1553–54.
Starający się wówczas o rękę Halszki Ostrogskiej Marcin Zborowski zabił jej męża – Dymitra Sanguszkę. A przecież do ślubu bratanicy z Sanguszką (wbrew zdaniu Halszki i jej matki Beaty z Kościeleckich) doprowadził właśnie Konstanty Ostrogski9. Jeszcze bardziej stosunki wojewody kijowskiego ze Zborowskimi zaostrzyły się w czasie konfliktu o dobra tarnowskie w 1570 r., kiedy to przedsta- wiciele tego rodu (głównie marszałek nadworny koronny Andrzej) wsparli Stanisła- wa Tarnowskiego w walce z Ostrogskim o spadek po hetmanie Janie Tarnowskim10. Poparcie udzielane przez Ostrogskich Zamoyskiemu i królowi zaowocowało awansem senatorskim Janusza Ostrogskiego. Na sejmie 1585 r. został on miano- wany wojewodą wołyńskim11.
5Taki stosunek do Zamoyskiego miał przez dłuższy czas np. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł
«Sierotka». Zob.: Kempa T. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549–1616), wojewoda wileński. Warszawa, 2000. S. 130, 259–260.
6Kempa T. Konstanty... S. 82.
7Warto dodać, że kanclerz wówczas szczególnie zabiegał o to wsparcie. Świadczy o tym choćby treść instrukcji królewskiej na sejmiki przed sejmem 1585 r., w której wychwalano zasługi Ostrogskiego (jedynej osoby wymienionej z nazwiska) w pilnowaniu bezpieczeństwa ziem południowo-wschodnich Rzeczypospolitej. Zob.: Diariusze sejmowe 1585 r. Wyd. A. Czuczyński // Scriptores rerum Polonicarum (dalej – SRP). T. 18. Kraków, 1901. S. 349.
8Diariusze sejmowe 1585 r. S. 1, 68, 185; Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (dalej – BCzart.), 91, nr 57. S. 385; Kempa T. Konstanty... S. 83.
9O sporach o rękę Halszki Ostrogskiej zob.: Kempa T. Dzieje... S. 66-78.
10Większa część majątku po hetmanie Tarnowskim (ale dopiero po śmierci jego syna Jana Krzysztofa Tarnowskiego w 1567 r.) zgodnie z prawem dostała się w ręce K. Ostrogskiego poprzez małżeństwo tego ostatniego z córką hetmana Zofią. Szerzej na temat sporu o dobra tarnowskie zob.: Pirożyński J. Dzieje jednego zajazdu. Wojna o dobra tarnowskie między księciem Konstantym Ostrogskim a Stanisławem Tarnowskim w 1570 r. // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. R. 7/1962. S. 9–129;
Kempa T. Konstanty... S. 50-63.
11Zamoyski zabiegał także o awanse dla protegowanych K. Ostrogskiego. W liście do Piotra Tylickiego z 8.04.1585 r. pisał, że wakujące władyctwo łuckie winno przypaść «przyjacielowi»
K. Ostrogskiego (prawosławnym biskupem łuckim został wówczas Cyryl Terlecki) // Archiwum Jana Zamoyskiego (dalej – AJZ). T. 4 (1585–1588). Wyd. K. Lepszy. Kraków, 1948, nr 1091. S. 21.
Konstanty Ostrogski współpracował również z Zamoyskim w okresie bezkróle- wia po śmierci Stefana Batorego. Zborowscy nadal stanowili wówczas główne zagrożenie dla kanclerza. Wobec czego szukał on znaczących sprzymierzeńców.
By osłabić wpływy Zborowskich i przekonać do siebie niezdecydowanych uczestników konwokacji, odbywającej się na początku 1587 roku, Zamoyski, który był nieobecny na tym zgromadzeniu, pisał do zebranych, że w strzeżeniu południowo-wschodnich granic państwa wspierają go dwaj potężni magnaci kresowi: Konstanty Ostrogski i wojewoda bracławski Janusz Zbaraski12. W czasie sejmu elekcyjnego wojsko Ostrogskich, liczne jak nigdy dotąd, bo liczące około 3 tysięcy żołnierzy, stało obok oddziałów Zamoyskiego. Była to wyraźna demonstra- cja siły wobec Zborowskich i ich sojuszników13. Nie mniej synowie Konstantego Ostrogskiego Janusz i Konstanty czynili podczas sejmu wysiłki, by pojednać zwaśnione strony, a przynajmniej ostudzić radykalne nastroje u części «zborow- szczyków». Ostatecznie wojewoda kijowski oraz jego syn Konstanty oddali głos na kandydata obozu «zamojszczyków», królewicza Zygmunta Wazę14.
Natomiast w tym właśnie czasie zaczęły się rozchodzić drogi Zamoyskiego i Janusza Ostrogskiego, który zaczynał prowadzić własną polityczną grę. W czasie elekcji wbrew zdaniu ojca głosował na kandydata habsburskiego – cesarskiego brata, arcyksięcia Maksymiliana. Został zresztą wyznaczony do delegacji, która miała udać się do Ołomuńca i przyprowadzić Habsburga do Rzeczypospolitej.
Jednak, chyba pod wpływem ojca, uchylił się od udziału w tej misji. Nie wspomógł również Maksymiliana swoimi oddziałami w ostatecznej rozgrywce z Zamoyskim i innymi stronnikami Wazy, mimo listów słanych do niego ze strony habsburskiego elekta i samego cesarza Rudolfa II15. Co prawda nie udzielił także pomocy Zygmun- towi, który podobnie jak Habsburgowie zabiegał bardzo o względy Janusza Ostrogskiego, ale z punktu widzenia królewicza szwedzkiego ważna była już choćby neutralność wojewody wołyńskiego16.
Książę Janusz nie pojawił się na sejmie koronacyjnym Zygmunta III, natomiast wojewodę kijowskiego reprezentował na nim jego syn Konstanty, który za swą lojalną postawę wobec nowego władcy został wówczas obdarzony godnością podczaszego litewskiego, będącą zwykle wstępem do kariery senatorskiej17. Woje-
12J. Zamoyski do zgromadzonych na konwokacji w styczniu 1587 r. // AJZ. T. 4, nr 1200. S. 104;
Grzybowski S. Jan Zamoyski. Warszawa, 1994. S. 192–193.
13Diariusze sejmowe 1587 r. Wyd. A. Sokołowski // SRP. T. 11. Kraków, 1887. S. 60, 63; Kempa T.
Konstanty... S. 194; Grzybowski S. Jan Zamoyski. S. 196.
14Kempa T. Konstanty... S. 196; Grzybowski S. Jan Zamoyski. S. 198–199.
15Rudolf II do J. Ostrogskiego 15.11.1587 r. z Pragi, Haus- Hof- und Staatsachiv – Wien (dalej – HHSA). Polen, I, kart. 40, k. 159; Olmützer Bischofes Stanislaus Pawlowski Gesandschaftreisen nach Polen, bearb. E. Edlen von Mayer. Wien, 1861. S. 71, 74, 104, 372–375; Kempa T. Konstanty...
S. 196–197.
16Zygmunt III do J. Ostrogskiego 5.11.1587 r. z Piotrkowa oraz 29.11.1587 r. z Nowego Dworu.
HHSA, Polen, III, kart. 31, k. 472, 515; tenże do NN 21.11.1587 r. ze Skrzynna, tamże, k. 511;
Kempa T. Konstanty... S. 197–198.
17Awansu senatorskiego K. Ostrogski junior jednak już nie doczekał, bowiem zmarł kilka miesięcy później, w kwietniu 1588 r.
woda kijowski wraz z Mikołajem Herburtem skutecznie zabiegali w tym czasie o przeciągnięcie Kozaków zaporoskich na stronę Zygmunta Wazy18. Ostrogski senior pozostawał wówczas cały czas w bliskich kontaktach z Zamoyskim, informując go o sytuacji na południowo-wschodnich granicach i zagrożeniu najazdami tatarskimi19. Również w 1589 r. Ostrogscy (także książę Janusz) zgodnie współpra- cowali z hetmanem wielkim koronnym zabiegając o skuteczną obronę ziem ruskich20.
Z drugiej strony właśnie w tym okresie nastąpiło dalsze ochłodzenie stosunków kanclerza z Januszem Ostrogskim. Głównym tego powodem była wciąż prohabsburska postawa księcia Janusza. Młody Ostrogski związał się bliżej z Habsburgami w czasie swego dłuższego pobytu na dworze cesarskim we Wiedniu w latach 1568–1573 (gdzie też dojrzała jego decyzja o przejściu na katolicyzm).
Kontakty z dworem cesarskim zaowocowały ślubem (w 1582 r.) Janusza Ostrog- skiego z Zuzanną Seredy, przedstawicielką jednego z najbardziej znaczących węgierskich rodów magnackich. To ona wniosła mu w posagu dobra makowickie, leżące wówczas w cesarskiej części Węgier. Jednak cesarz Rudolf II utrudniał mu intromisję w ten majątek. Obietnicę intromisji Habsburgowie zaczęli składać księciu Januszowi w czasie bezkrólewia 1586–1587 r. i jej dotrzymali. A więc mógł być to jeden z powodów prohabsburskiej postawy Janusza Ostrogskiego, którą prezentował zresztą przez większość dorosłego życia.
Po zwycięstwie Zamoyskiego pod Byczyną wojewoda wołyński został wybrany do komisji, która miała uregulować stosunki z Habsburgami, a przede wszystkim rozwiązać problem arcyksięcia Maksymiliana. Ostrogski dążył wyraźnie do polubownego załatwienia sporu, co nie podobało się Zamoyskiemu21. Wbrew dyspozycjom wydanym przez kanclerza, próbował się również kontaktować z Maksymilianem, który więziony był na zamku w Krasnymstawie22. W rokowaniach bytomsko-będzińskich (marzec 1589) zwyciężyła jednak linia hetmana wielkiego koronnego. Stało się tak wbrew zdaniu króla, który – jak wiadomo – myślał w tym czasie o tajnym ułożeniu się z Habsburgami. Twarda polityka Zamoyskiego wyraźnie mu to utrudniała. Prohabsbursko nastawiony Janusz Ostrogski zaczął więc wyraźnie zyskiwać w oczach Zygmunta III23. Powoli więc zaczęła rodzić się
18Jana Dymitra Solikowskiego krótki pamiętnik rzeczy polskich pamięci godnych od zgonu Zygmunta Augusta (1572–1590). Petersburg-Mohylew, 1854. S. 89; Joachima Bielskiego dalszy ciąg «Kroniki polskiej» (1587–1598). Wyd. F. M. Sobieszczański. Warszawa, 1851. S. 84.
19AJZ. T. 4, dodatki, nr 22–23. S. 357–358.
20K. Ostrogski do J. Zamoyskiego 29.09.1589 r. z Dubna // Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej – AGAD). Archiwum Zamoyskich (dalej – AZ), 685, k. 58-59; Kempa T.
Konstanty... S. 201; Жукович П. Сеймовая борьба православного западнорусского дворянства с церковной унией (дo 1609 года). Санкт-Петербург, 1901. С. 43.
21Kempa T. Dzieje... S. 138–140.
22M. Sobieski do J. Zamoyskiego 13.04.1588 r. // AJZ. T. 4, nr 1285. S. 194–195.
23Wyrazem zaufania Zygmunta III do J. Ostrogskiego była złożona mu w 1589 r. propozycja wyjazdu z poselstwem obiedencyjnym do papieża, którą jednak wojewoda wołyński odrzucił pod wpływem swego ojca (ze względów wyznaniowych) // Listy Annibala z Kapui... Przetł. i wyd. A. Przeździecki. Warszawa, 1852, nr 31. S. 226; Kempa T. Dzieje... S. 139.
w umyśle króla koncepcja przeciwstawienia zbyt niezależnemu Zamoyskiemu wpływów potężnego rodu Ostrogskich.
Podczas sejmu 1590 r. Janusz Ostrogski ostro sprzeciwiał się ekskluzji Habsbur- gów od tronu polsko-litewskiego, czego żądał hetman wielki koronny wobec odmowy złożenia przez Maksymiliana przysięgi na traktat bytomsko-będziński.
Tu Zamoyski poniósł przecież porażkę, bowiem ekskluzja objęła jedynie samego arcyksięcia. W obradach komisji, która została powołana do rozstrzygnięcia tego problemu, brał udział między innymi Konstanty Ostrogski24. Można przypuszczać, że przyjęty kompromis odpowiadał w pełni jego stanowisku.
W 1591 r. przybył do Rzeczypospolitej z tajną misją poseł cesarza i arcyksięcia Maksymiliana Jan Ducker, który miał wysondować, jak wygląda poparcie dla Habsburgów wśród najbardziej znaczących polskich i litewskich senatorów. Ducker ocenił wówczas Janusza Ostrogskiego jako zdecydowanego sojusznika Habsbur- gów. Natomiast podobne słowa nie padły w odniesieniu do wojewody kijow- skiego25. Stary Ostrogski dystansował się więc zapewne od działań topniejącego wyraźnie w owym czasie stronnictwa prohabsburskiego.
Jednakże na przełomie lat 80-tych i 90-tych wystąpiły również pierwsze rysy w dotychczas doskonałych stosunkach wojewody kijowskiego z Zamoyskim.
Konstanty Ostrogski skarżył się na gwałty dokonywane na jego poddanych przez żołnierzy przebywających na leżach na ziemiach ukraińskich. Domagał się w związku z tym od hetmana «sprawiedliwości» i naprawy krzywd26. Problem ten będzie się odtąd regularnie pojawiał w korespondencji Ostrogskich z Zamoyskim.
To hetman wielki koronny odpowiadał za wszystkie wojska stacjonujące na leżach na ziemiach ruskich. On też, zgodnie z konstytucją z 1588 r., miał w podobnych sprawach «czynić egzekucję» w ciągu dwóch tygodni od wniesienia skargi na żołnierzy27. Jednakże w praktyce «wymierzenie sprawiedliwości» z powodu szkód dokonanych przez wojsko nie zawsze było takie proste, mimo najszczerszych chęci ze strony Zamoyskiego, zwłaszcza wobec nieregularnie wypłacanego żołdu.
Konstanty Ostrogski próbował za pośrednictwem kanclerza załatwiać różne sprawy na dworze królewskim. Wszakże nie zawsze Zamoyski był w stanie sprostać oczekiwaniom wojewody kijowskiego. W 1588 r. Ostrogski starał się dla siebie o starostwo łuckie. Gotów był nawet zrzec się starostwa włodzimierskiego (jedynego, jakie posiadał), byle dostać bogatsze łuckie. Przypuszczalnie jednak bardziej chodziło wojewodzie kijowskiemu o to, by starostwo to nie dostało się w ręce jednego z jego głównych antagonistów na Wołyniu, kasztelana bracławskiego Aleksandra Siemaszki28. Problem był jednak w tym, że Siemaszko należał do
24Lepszy K. Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego (1589–1592). Kraków, 1939.
S. 140–145; Kempa T. Konstanty... S. 203.
25Macůrek J. Diplomaticke posláni Jana Duckera v Polsku roku 1591. Praha, 1930. S. 10; Kempa T.
Konstanty... S. 205.
26K. Ostrogski do J. Zamoyskiego 6.11.1589 r. z Konstantynowa // AGAD. AZ. 222, k. 3–4;
Жукович П. Сеймовая... S. 65–66.
27Volumina legum. T. 2. Wyd. J. Ohryzko. Sankt Petersburg, 1859. S. 262–263.
28K. Ostrogski do J. Zamoyskiego 11.06.1589 r. z Wlodzimierza // AGAD. AZ, 222, k. 1–2.
wiernych stronników Zamoyskiego i ten ostatni musiał wybierać, kogo ostatecznie poprzeć w rywalizacji o to starostwo29. Otrzymał je w końcu Siemaszko. Nie był to jedyny taki przypadek, gdy K. Ostrogski wchodził w spór ze stronnikami Zamoyskiego. Ten ostatni starał się np. w 1588 r. uśmierzyć konflikt wojewody kijowskiego z Aleksandrem Wiśniowieckim30. Innym ważnym stronnikiem kanclerza, a jednocześnie człowiekiem od dawna skonfliktowanym z Ostrogskimi (w związku z rywalizacją o dobra tarnowskie), był kasztelan sandomierski Stanisław Tarnowski. W 1592 r. Tarnowski został teściem Jana Zamoyskiego, co jeszcze ściślej związało go z hetmanem31.
Głównym powodem pogorszenia się stosunków kanclerza koronnego z Ostrog- skimi, były jednakże działania podejmowane w pierwszej połowie lat 90-tych przez księcia Janusza. Do prohabsburskiej postawy tego ostatniego dołączyła się także jego wyraźna lojalność wobec Zygmunta III. Obie te kwestie, w związku z polityką prowadzoną przez króla, były zresztą ze sobą ściśle powiązane. Ostrogski pozostał wierny Zygmuntowi III w szczególnie trudnym okresie jego rządów w Rzeczypospolitej. Na zjeździe w Lublinie w 1592 r. reprezentował regalistów i został tam również wybrany posłem do Zygmunta III. Z kolei na sejmie inkwizy- cyjnym w tym samym roku zachował wielką powściągliwość i nie przyłączył się do krytyki króla32. Regalistyczna postawa Janusza Ostrogskiego przyniosła mu w 1592 r. nadania dwóch starostw na Kijowszczyźnie: białocerkiewskiego oraz bohusławskiego (choć oba stanowiły wcześniej uposażenie wojewody kijow- skiego). Rok później dołączył do tego kolejne starostwa: czerkaskie i kaniowskie33. Jednakże kluczowa z punktu widzenia zaostrzenia się konfliktu pomiędzy Zamoyskim a księciem Januszem okazała się nominacja tego ostatniego na kasztelanię krakowską (25 lutego 1593 r.). Zamoyski musiał zdawać sobie sprawę z intencji Zygmunta III, który w ten sposób (również przez jednoczesne nadanie województwa wołyńskiego dla Aleksandra Ostrogskiego) próbował tworzyć przeciwwagę dla politycznych wpływów kanclerza w Rzeczypospolitej.
Awans na kasztelanię krakowską księcia Janusza spowodował – co pokazały następne lata – poważne wzmocnienie wpływów Ostrogskich w Małopolsce właściwej, na sejmikach województw: krakowskiego, a w pewnym stopniu także sandomierskiego34. Ponadto wpływy Ostrogskich oraz ich klientów ścierały się z
29Jednym z powodów konfliktu kasztelana bracławskiego z wojewodą kijowskim był fakt, że Siemaszko korzystał z każdej okazji, by powiększyć swój majątek, m. in. poprzez zabór ziemi cerkiewnej (należącej głównie do władyctwa łuckiego). A Ostrogski pozostawał przecież najważniejszym protektorem prawosławia na ziemiach ruskich. Zob.: Kamiński A. Kariera rodu Siemaszków w XV–XVII w. // Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia historica. T. III, 1989.
S. 195–198, 201; Sokołowski W. Politycy... S. 28, 54.
30Sokołowski W. Politycy... S. 54, 78 (p 134).
31Tamże. S. 53.
32Chynczewska-Hennel T. Ostrogski Janusz // Polski Słownik Biograficzny (dalej – PSB). T. 24.
Wrocław, 1979. S. 482.
33Oryginał przywileju dla Janusza Ostrogskiego na starostwa czerkaskie i kaniowskie // AGAD.
Archiwum Publiczne Potockich, 7, t. I, nr 15, k. 101.
34Sokołowski W. Politycy... S. 28, 36 (p. 54).
wpływami Zamoyskiego i jego stronników na innych sejmikach, przede wszystkim na Podolu i w województwie ruskim. Kanclerz nie miał natomiast szans na skuteczne konkurowanie z Ostrogskimi na sejmikach ukraińskich: wołyńskim, kijowskim i bracławskim, które tradycyjnie stanowiły ostoję wpływów wojewody kijowskiego. Zamoyski z kolei rozdawał karty na sejmikach ziemi chełmskiej i województwa bełskiego3.
Oczywiście walka o wpływy na sejmikach była tym bardziej zażarta, im więcej dzieliło Jana Zamoyskiego i kniaziów z Ostroga. Toteż, kulminacja tej rywalizacji przypadnie na drugą połowę lat 90-tych. Jeszcze na sejmie inkwizycyjnym w 1592 r.
Konstanty Ostrogski dążył wspólnie z innymi senatorami do pogodzenia Zygmunta III z Zamoyskim36. Obrady tego sejmu stanowią zresztą świadectwo, że obaj magnaci nadal mieli wspólne poglądy na istotne kwestie polityki wewnętrznej państwa. Zarówno hetman wielki koronny jak i wojewoda kijowski domagali się wówczas podjęcia konkretnych działań wobec Kozaków zaporoskich. Ostrogski wręcz żądał zdjęcia z niego odpowiedzialności za utrzymanie podległych mu zamków na Kijowszczyźnie, jeśli nie nastąpi poprawa ich zaopatrzenia w broń37. Wystąpienie K. Ostrogskiego na sejmie związane było z działaniami, jakie podejmowali w tym czasie Kozacy pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego, głównie zresztą przeciwko kniaziom z Ostroga. Spór zaczął się od tego, iż w 1590 r. Kosiński otrzymał od króla przywilej na wsie Rokitna i Olszanica, które już wcześniej znajdowały się w ręku Janusza Ostrogskiego (ten kupił je od Aleksandra Wiśniowieckiego)38. Co ciekawe, książę Janusz twierdził później, że to Zamoyski wyjednał Kosińskiemu owe dobra39. Czy jednak kanclerz zdawał sobie sprawę z tego, że majątki te faktycznie należały już do Ostrogskich? Nie można tego wykluczyć. W takim wypadku należałoby uznać postawę hetmana wielkiego koronnego za próbę ukarania Janusza Ostrogskiego za zbyt niezależne działania na polu polityki zagranicznej. Dowodem na to mogła być reakcja Zamoyskiego na działania Kozaków. Kulminacja powstania Kosińskiego przypadła na drugą połowę 1592 r. Mimo tego, że Zaporożcy zaczęli zagrażać stabilności państwa (szczególnie południowo-wschodnim terenom Rzeczypospolitej), kanclerz uznał ten spór za prywatny i nie udzielił militarnego wsparcia Ostrogskim40. Warto dodać, że stano-
35Tamże. S. 23–27.
36Lepszy K. Rzeczpospolita... S. 401.
37Diariusze i akta sejmowe 1591–1592. Wyd. E. Barwiński // SRP. T. 21. Kraków, 1911. S. 338.
Całe wotum Ostrogskiego wygłoszone 18.10.1592 r. // Архив Юго-Западной России, изда- ваемый Временною коммиссиею для разбора древних актов (далей – Архив ЮЗР). Ч. 3.
Т. 1. К., 1863, № 14. С. 36–37.
38Litwin H. Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569–1648. Warszawa, 2000. S. 70.
39J. Ostrogski do K. Radziwiłła 3.03.1599 r. z Połonnego // Кулиш П. История воссоединения Руси. Т. 2. Санкт-Петербург, 1874, дополн. С. 446–447.
40Do takiego stanowiska kanclerza mogły przyczynić się wieści, jakie dochodziły z ziem ukraińskich.
S. Żółkiewski przekazał hetmanowi opinię Jana Swoszowskiego, pisarza ziemskiego lwowskiego (zresztą klienta Ostrogskich), który uważał, iż wojewoda kijowski nie myśli o żadnych układach z Kosińskim i dąży do walnej z nim rozprawy. S. Żółkiewski do J. Zamoyskiego 28.01.1593 r.
wisko hetmana było tutaj w pewnym stopniu sprzeczne z nakazem króla, który w styczniu 1593 r. zwołał pospolite ruszenie województw kijowskiego, wołyńskiego i bracławskiego oraz nakazał szlachcie, aby stawiła się pod rozkazy wojewody kijowskiego w Konstantynowie41. Ostatecznie Ostrogscy zdusili powstanie swoimi prywatnymi wojskami, przy wykorzystaniu posiłków niektórych pogranicznych starostów oraz swoich stronników42. Decydujące starcie rozegrało się pod miastecz- kiem Piątka 2 lutego 1593 r.43 Kozacy zostali zdziesiątkowani, a ich przywódca został zmuszony do podpisania ugody z Ostrogskimi. Zamoyski, choć zachował bierną postawę wobec kozackiego powstania, w swoim wotum w czasie sejmu w 1593 r. nie omieszkał podziękować wojewodzie kijowskiemu i jego synom za stłumienie rebelii44.
Sprawy kozackie okazały się w najbliższych miesiącach głównym powodem pogorszenia się stosunków Jana Zamoyskiego z Ostrogskimi. W końcu 1593 r.
książę Janusz udał się do swej węgierskiej posiadłości Makowicy45, by zabezpie- czyć ją przed skutkami ewentualnego najazdu tatarskiego. Ale niewykluczone, że jednym z powodów wyjazdu było spotkanie z przedstawicielami cesarza w celu omówienia ewentualnej pomocy J. Ostrogskiego w budowie ligi antytureckiej.
Stosunki Habsburgów z Portą uległy w tym okresie znacznemu pogorszeniu.
W sierpniu 1593 r. Turcy rozpoczęli nową kampanię wojenną przeciwko wojskom habsburskim. Zagrożenie ze strony imperium tureckiego spowodowało, że dyplomaci cesarscy starali się szukać nowych sojuszników. Wybór padł również na Kozaków zaporoskich. Werbunkiem tych ostatnich do armii cesarskiej mieli się zająć ruscy magnaci, przede wszystkim: Janusz Ostrogski, wojewoda bracławski Janusz Zbaraski i starosta śniatyński (a zarazem oficjalny przełożony Kozaków z ramienia władz Rzeczypospolitej) Mikołaj Jazłowiecki46. Główną rolę odgrywał jednak kasztelan krakowski. W jego imieniu werbunkiem Kozaków zajmował się (od końca 1593 r.) podstarości białocerkiewski Dymitr Kurcewicz Bułyha47. Nie
z Gródka // Listy Stanisława Żółkiewskiego 1584–1620. Wyd. T. L[ubomirski]. Kraków, 1868, nr 14. S. 22–23. Por.: K. Kosiński do Zygmunta III 18.09.1592 r. z Kaniowa, Riksarkivet- Stockholm, Extranea Pollen, vol. 89 (mikrofilmy w: AGAD).
41Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 1, № 17. С. 44–46.
42Na wezwanie króla i K. Ostrogskiego stawili się starostowie: czerkaski i kaniowski Aleksander Wiśniowiecki, trembowelski Jakub Pretficz (jeden z najbliższych przyjaciół Ostrogskich) oraz barski Stanisław Golski.
43O bitwie zob.: A. Ostrogski do K. Radziwiłła 13.02.1593 r. z Lubartowa // AGAD. AR, dz. V, 11074, k. 5–7; por. mniej wiarygodną relację: Konstanty Cieszyński do Mikołaja Żółkiewskiego 18.02.1593 r. z Wiśniowca // Listy Stanisława Żółkiewskiego, nr 16. S. 25–26.
44Kempa T. Konstanty... S. 210.
45Por. J. Ostrogski do J. Zamoyskiego w listopadzie 1593 z Makowicy // AGAD. AZ, 222, k. 12–13.
46Kempa T. Konstanty... S. 211; Dobrowolska W. Książęta Zbarascy w walce z hetmanem Żółkiewskim. Kraków, 1930. S. 3; Macůrek J. Zapas Polska a Habsburku o pristup Černemu Mori na sklonki 16 stol. Praha, 1931. S. 24.
47Kozacy mieli dostać w ramach służby w wojsku cesarskim po 20 zł. rocznego żołdu na jednego konia oraz sukno, J. Wereszczyński, biskup kijowski do J. Zamoyskiego 4.10.1593 r. z Nowego Wereszczyna (w cedule) // Listy Stanisława Żółkiewskiego, nr 18. S. 32.
trzeba dodawać, że akcja werbunkowa odbywała się nieoficjalnie, za plecami władz Rzeczypospolitej i hetmana wielkiego koronnego. Już ten fakt musiał wpłynąć na negatywną reakcję ze strony Zamoyskiego. Kasztelan krakowski zdawał sobie oczywiście sprawę z tego, że nie da się ukryć werbunku Kozaków przed Zamoyskim. Być może dlatego we wrześniu 1593 r., jakby uprzedzając kłopotliwe pytania ze strony hetmana wielkiego koronnego, pisał o trudnej sytuacji Cesarstwa i swojej chęci, by wysłać na pomoc Habsburgom poczet swoich prywatnych wojsk.
Na wszelki wypadek lojalnie zapytywał, czy nie będzie to przeciw prawu koronnemu48.
Było więc to w rzeczywistości starcie dwóch koncepcji polityki zagranicznej, pro- i antyhabsburskiej. Kasztelan krakowski należał do najważniejszych stronni- ków Habsburgów w Koronie również w następnych latach. Udowodnił to podczas sejmów w latach 1595 i 1596, kiedy popierał włączenie się Rzeczypospolitej do budowy ligi antytureckiej. Był zresztą jednym z członków komisji, która prowadziła układy z posłami cesarskimi w tej sprawie49.
Polityka J. Ostrogskiego doprowadziła w tym okresie do ochłodzenia stosunków kanclerza również z K. Ostrogskim. Ten ostatni, choć nie ma dowodów na to, że bezpośrednio uczestniczył w werbunku Kozaków zaporoskich na służbę cesarską, musiał przecież wiedzieć o akcji podjętej przez jego syna. Mimo wszystko jednak wojewoda kijowski nadal dość zgodnie współpracował z Zamoyskim w obronie południowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej. W sierpniu 1594 r., mimo nie najlepszej dyspozycji zdrowotnej, zjawił się wraz z synami w Lublinie na radzie wojennej zwołanej przez Zamoyskiego w związku z możliwym przemarszem przez terytoria koronne Tatarów krymskich wracających z Siedmiogrodu. Zgodnie z lubelskimi postanowieniami wraz z synem Aleksandrem stawił w obozie hetmana pod Łastówką 2 tysiące żołnierzy. Był to największy prywatny poczet magnacki przyprowadzony na miejsce zgrupowania. Natomiast mimo obietnic nie zjawił się wówczas w obozie hetmańskim J. Ostrogski50.
Tymczasem na własną rękę zaczął prowadzić werbunek Kozaków na służbę cesarską Stanisław Chłopicki, szlachcic z ziemi przemyskiej, który wcześniej był komornikiem Stefana Batorego i człowiekiem dobrze znanym Janowi Zamoyskie- mu. Jak wynika z jego listu do hetmana, miał on jakieś zadawnione pretensje do Zamoyskiego związane z brakiem odpowiedniego wynagrodzenia za jego wcześniejszą służbę dla Rzeczypospolitej51. Chłopicki przez pewien czas przebywał
48J. Ostrogski do J. Zamoyskiego 19.09.1593 r. z Tarnowa // AGAD. AZ, 222, k. 7–9; por.: Леп’явко С.
Козацькі війни кінця XVI ст. в Україні. Чернігів, 1996. С. 98–99.
49Biblioteka PAN w Kórniku (dalej – BKórn.), 305, k. 165; BCzart., 96, s. 369–370; Kempa T.
Dzieje... S. 141; Sokołowski W. Schyłek działalności politycznej Jana Zamoyskiego // Kultura, polityka, dyplomacja. Studia ofiarowane J. Maciszewskiemu w 60-tą rocznicę Jego urodzin.
Warszawa, 1990. S. 383.
50Joachima Bielskiego... S. 223; Kocowski B. Wyprawa Tatarów na Węgry przez Polskę w 1594 r.
Lublin, 1948. S. 61, 67–68; Kempa T. Konstanty... S. 214.
51Zob.: S. Chłopicki do J. Zamoyskiego 12.05.1594 r. // AGAD. AZ, 651, k. 28–31.
na Niżu, gdzie zetknął się z agitacją ludzi J. Ostrogskiego. Wówczas też postanowił działać na własną rękę. W końcu 1593 r. pojechał do Pragi, gdzie na dworze cesarskim podał się za pułkownika zaporoskiego i oficjalnego przedstawiciela Kozaczyzny. Cesarz postanowił wykorzystać tego człowieka, bowiem akcja podjęta przez J. Ostrogskiego nie przyniosła jak dotąd większych rezultatów. Być może dlatego, że Kozacy pamiętali niedawną rozprawę z nimi podjętą przez Ostrogskich.
Jednakże możliwe jest, że wyprawa kozacka Hrehorego Łobody w sile ponad 3 tysięcy ludzi podjęta w grudniu 1593 r., która doprowadziła do złupienia okolic Białogrodu i Tehini, stanowiła właśnie skutek agitacji ze strony J. Ostrogskiego52. Łoboda należał bowiem do zaufanych ludzi wojewody kijowskiego w gronie starszyzny kozackiej53.
Na przełomie stycznia i lutego 1594 r. Chłopicki uzgodnił w Pradze warunki, na jakich Kozacy zaporoscy mieli zostać zaciągnięci na służbę cesarską. Zaporożcy zostali zobowiązani do zorganizowania dywersyjnej wyprawy na tereny Mołdawii i Wołoszczyzny, a także na obszary bezpośrednio należące do Turcji, aż po Silistrię i Adrianopol. W zamian mieli otrzymać 8 tysięcy dukatów, sztandary i odznaki cesarskie. Cesarz wysłał jednocześnie do Kozaków oficjalne poselstwo z Erykiem Lassotą von Steblau na czele54. Zamoyski i współdziałający z nim hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski próbowali pojmać Chłopickiego, jednak ich działa- nia okazały się początkowo nieskuteczne55. Co jednak dla nas istotne, Chłopicki, tłumacząc się przed Zamoyskim ze swych kontaktów z cesarzem, oskarżył J. Ostrogskiego, że to on rozpoczął na wielką skalę werbunek Kozaków do armii cesarskiej («a ja tylko sam na [D]Niepr jechał, a jużem winien»)56. Z kolei kasztelan krakowski, zrzucając z siebie winę za zaciąg Kozaków, pisał: «Dobrze by się wywiedzieć, gdzie ten Chłopicki, a pohamować go w tych praktykach»57. Faktycznie więc wyrzekał się kontaktów z tym szlachcicem z ziemi przemyskiej.
Faktem jest jednak, że niezależnie od tego, czy Ostrogski współdziałał z Chłopickim
52Леп’явко С. Козацькі війни. С. 99–100; Wójcik Z. Wstęp // Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy. Warszawa, 1972 . S. 21.
53Zob.: H. Łoboda do K. Ostrogskiego 21.02.1595 r. z Bracławia // Кулиш П. История… T. 2, дополн. С. 433–434; K. Ostrogski do K. Radziwiłła 23.02.1595 r. z Turowa. Tamże. S. 434–
435. Łoboda należał do umiarkowanych przywódców kozackich i przyłączył się do powstania Nalewajki dopiero w końcu 1595 r. pod Sołonicą, gdzie nastąpiła kapitulacja powstańców przed Żółkiewskim, jeszcze zanim do niej doszło, Łoboda został oskarżony przez Zaporożców o zdradę i zabity. Леп’явко С. Козацькі війни... С. 159.
54Kopia uniwersału Rudolfa II dana S. Chłopickiemu udającemu się do Kozaków // Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (oddział rękopisów), 46, nr 61, k. 122v–123; Wójcik Z. Wstęp... S. 21.
55S. Żółkiewski do J. Zamoyskiego 14.04.1594 r. z Chmielnika // Listy Stanisława Żółkiewskiego, nr 29. S. 49–50. O działalności Chłopickiego wśród Kozaków zob. też: Listy Stanisława Żółkiew- skiego, nr 26, s. 46; nr 37. S. 59–60; Eryka Lasoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy.
S. 55 i n.
56S. Chłopicki do J. Zamoyskiego 12.05.1594 r. // AGAD. AZ, 651, k. 28–31. Fragment tego listu opublikowany w: Macůrek J. Zapas... S. 11 (p. 20).
57J. Ostrogski do J. Zamoyskiego 18.05.1594 r. z Opatowa // AGAD. AZ, 222, k. 21–22.
(a tak niemal na pewno nie było), obaj przecież zamieszani byli w akcję werbun- kową Kozaków na służbę cesarską58.
Działania mające na celu zbudowanie ligi antytureckiej podejmowała również dyplomacja papieska. W związku z tym przybył do Rzeczypospolitej sekretarz papieża Klemensa VIII – Aleksander Komulovič. W kwietniu 1594 r. spotkał się on między innymi z J. Ostrogskim oraz M. Jazłowieckim. W czasie rozmów ustalono, że kasztelan krakowski na czele Kozaków zaporoskich dokona najazdu na ziemię mołdawską i wołoską. Z kolei Jazłowiecki miał uderzyć na Krym na czele innego kozackiego zgrupowania. Jan Zamoyski, do którego doszły wieści o tych na wpół tajnych układach, natychmiast wysłał gońca do Szwecji, do przebywającego tam wówczas Zygmunta III, z żądaniem, by zabronił wszelkich samowolnych wypraw podejmowanych przez polskich magnatów59. Z kolei J. Ostrogski próbował na własną rękę uzyskać zgodę króla na zorganizowanie wyprawy do Mołdawii i na Wołoszczyznę. Jednakże wobec presji ze strony Zamoyskiego oraz innych senatorów ostatecznie zrezygnował z bezpośredniego udziału w wyprawie60.
Mimo to kasztelan krakowski nie porzucił zasadniczej części swojego planu, tzn. zorganizowania wyprawy dywersyjnej na ziemie tureckich lenników, a dowództwo nad wojskami kozackimi zlecił Semenowi (vel Sewerynowi, vel Semerijowi) Nalewajce, będącemu dotąd na służbie u K. Ostrogskiego. W ten sposób J. Ostrogski świadomie i mocno wkraczał w sferę polityki zagranicznej
«na kierunku południowym», na którą wielki wpływ miał kanclerz. Był to niewątpliwie najistotniejszy powód konfliktu, jaki zaistniał pomiędzy Zamoyskim a książętami Ostrogskimi. Jednakże kasztelan krakowski na wszelki wypadek próbował jeszcze asekurować się przed hetmanem wielkim koronnym. Zapewne pod wpływem Ostrogskiego w kwietniu 1594 r. Nalewajko napisał list do Zamoy- skiego, w którym przedstawił zbieranie się wokół niego ludzi zbrojnych jako próbę samoobrony przed spodziewanym najazdem tatarskim. Informował, że jest to jego własna inicjatywa, na którą uzyskał jednak zgodę «Książęcia Jego Mości Pana swego», a więc Janusza (względnie Konstantego) Ostrogskiego. Prosił Zamoy- skiego w imieniu «towarzystwa swego», by hetman wskazał im miejsce, gdzie mogliby «potężnie się nieprzyjacielowi koronnemu oprzeć». By ostatecznie udobru- chać kanclerza dodawał: «Przeto wszystko z radą a rozkazaniem Waszej Miłości uczynić, jeśli nam Pan Bóg Wszechmogący pomoc raczy, chcemy». Prosił też o
58Chłopicki przybył na Zaporoże wraz z posłem cesarskim Erykiem Lassotą. Potem starszyzna kozacka wysłała go z misją do Moskwy. Po powrocie z państwa moskiewskiego, jesienią 1594 r., został aresztowany i przetransportowany do Krakowa. Wiosną 1595 r. Chłopickiemu udało się uciec do Czech, ale tam z kolei został aresztowany z rozkazu cesarza (jako oszust). Co się z nim później stało, nie wiadomo. Zob.: Леп’явко С. Козацькі війни... С. 189.
59Litterae nuntiorum apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes. T. 2. Romae, 1959, nr 412.
S. 16; Macůrek J. Zapas... S. 24; Kempa T. Konstanty... S. 212.
60G. Malaspina do Rzymu 9.05.1594 r. ze Sztokholmu // Litterae nuntiorum... T. 2, nr 412. S. 16;
Kempa T. Konstanty... S. 212–213.
zapewnienie żywności, co mogło być zapowiedzią późniejszych grabieży dokonywanych przez ludzi Nalewajki61.
Wiosną 1594 r. doszło do kolejnych wypraw kozackich na posiadłości tureckie.
Nie były to jednak jeszcze najazdy podjęte pod sztandarami cesarskimi. Te rozpoczną się w drugiej połowie 1594 r. i z przerwami będą trwały do połowy następnego roku62. Natomiast Nalewajko zgodnie z nakazem J. Ostrogskiego zorganizował odrębną wyprawę na ziemie tureckie. W jego oddziałach znajdowało się w tym momencie wielu Kozaków będących na służbie u książąt Ostrogskich.
W czerwcu 1594 r. Nalewajko złupił kilkanaście wsi tureckich oraz mołdawskich leżących w pobliżu Tehini63. Po powrocie na Podole wysłał swoich posłów na Niż, by zaproponować Zaporożcom współpracę. By ich udobruchać oddał im w prezencie około 1,5 tysiąca koni, które zdobył podczas swej wyprawy. Było to o tyle ważne, że Nalewajko jako poddany książąt Ostrogskich uczestniczył wcześniej w tłumieniu powstania Kosińskiego64. Kozacy pogodzili się z Nalewajką. Od tego momentu jako jeden z głównych watażków kozackich działał na własną rękę, nie oglądając się na zdanie swoich dotychczasowych mocodawców – książąt Ostrog- skich. Już w lipcu 1594 r. zajął i złupił kilka kresowych miast: Trembowlę, Husiatyn, Gródek, Satanów, Tłuste. Grabił też szlacheckie majątki na Podolu65.
W sierpniu/wrześniu 1594 r. Nalewajko stanął na czele 4-tysięcznej wyprawy kozackiej na Mołdawię, która zakończyła się sporym sukcesem, zdobyciem Tehini (bez zamku) i złupieniem okolicznych wsi66. Kolejna 12-tysięczna wyprawa z udziałem Kozaków rejestrowych (pod dowództwem Jana Oryszowskiego), Zaporożców (z Hrehorym Łobodą) i ludzi Nalewajki ruszyła w końcu października 1594 r. na Mołdawię i doprowadziła do zajęcia Cecory oraz mołdawskiej stolicy – Jass. Była to wszakże z punktu widzenia cesarza niedźwiedzia przysługa, ponieważ 1 listopada tegoż roku hospodar mołdawski Aaron uznał się za lennika cesarskiego i tym samym wypowiedział posłuszeństwo Turcji67. Zaporożcy jednak o tym nie wiedzieli. Po powrocie z Mołdawii Kozacy rozłożyli się na leżach w okolicach Baru, stając się prawdziwym utrapieniem dla ludności Podola. Szlachta masowo uciekała ze swoich majątków w obawie już nie tylko o swoje mienie, ale przede wszystkim życie. Wczesną wiosną przyszło wytchnienie. W marcu-kwietniu 1595 r. Łoboda i Nalewajko uczestniczyli znów w wyprawach na tureckie posiadłości, gdzie wespół z wojskami mołdawskimi i siedmiogrodzkimi brali udział w oblężeniach: Tehini, Białogrodu, Braiłowa i Izmaiłu. W czerwcu na zaproszenie cesarza Rudolfa Nalewajko z 2 tysiącami Kozaków wyprawił się na Węgry, gdzie
61S. Nalewajko do J. Zamoyskiego w kwietniu 1594 r. w Maciewiczach // Listy Stanisława Żółkiewskiego, nr 41. S. 64–65.
62Ich dokładny przegląd zob.: Леп’явко С. Козацькі війни... С. 109–130.
63M. Jazłowiecki do J. Zamoyskiego 26.06.1594 r. ze Lwowa // AGAD. AZ, 672, k. 66–68.
64Eryka Lassoty... S. 79.
65Леп’явко С. Козацькі війни... С. 141.
66Там само. С. 117–120.
67Там само. С. 122–123.
stanął w obozie arcyksięcia Maksymiliana. Inny oddział Zaporożców zdobył Oczaków68.
W tym samym czasie trwały już polskie przygotowania do interwencji w Mołdawii, którymi kierował Zamoyski. Jego wojska wkroczyły do Mołdawii w sierpniu 1595 r. i hetman szybko osiągnął to, do czego dążył. Zrzucił z tronu mołdawskiego przychylnego Habsburgom Stefana Rozwana (który kilka miesięcy wcześniej zastąpił Aarona Tyrana) i osadził na nim swojego protegowanego Jeremiasza Mohyłę. Kozakom zaporoskim zabronił zaś prowadzić jakiekolwiek działania przeciw Turcji bez swojej zgody. W odwecie Zaporożcy złupili należące do Zamoyskiego miasto i dobra Szarogród69. Potem zaś na szeroką skalę rozpoczęli łupienie szlacheckich i magnackich posiadłości na terenach ruskich Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, wychodząc daleko poza niszczone dotąd przez nich Podole. Zamoyski od początku niezadowolony z samowolnych działań Kozaków zaporoskich, zmuszony był patrzeć na nie przez palce, bowiem wojska, którymi dysponował, najpierw zajęte były strzeżeniem granic w czasie wyprawy tatarskiej na Węgry w 1594 r., potem zaś uczestniczyły w kampanii mołdawskiej.
W końcu jednak hetman musiał zacząć poważnie myśleć o rozprawie z Nalewajką i pozostałymi kozackimi przywódcami. Kanclerzowi przyszło więc gasić ogień, którego nie rozpalił. Zamoyski wiedział doskonale, kto odpowiadał za rozbudzenie radykalnych nastrojów wśród Kozaków. Hetman widział zresztą działalność Nalewajki w szerszym zakresie. Uważał on bowiem (tak przynajmniej mówił Bonifacemu Vanozzi), że za łupieniem ziem ruskich przez Zaporożców stoi główny wróg Zamoyskiego – arcyksiążę Maksymilian, który przecież nie porzucił jeszcze starań o polsko-litewską koronę70.
Paradoksem jest jednak to, że działalność werbunkowa prowadzona wśród Kozaków przez ludzi kasztelana krakowskiego, uderzyła z dużą siłą w samych Ostrogskich. To książę Janusz przyczynił się do wypromowania Nalewajki jako przywódcy kozackiego. Ten ostatni zaś «odwdzięczył się» Ostrogskim rabując ich wołyńskie i kijowskie dobra. Już w marcu 1595 r. K. Ostrogski pisał do swego zięcia Krzysztofa Radziwiłła: «ten łotr Naliwajko, oderwawszy się od drugich w tysiącu człowieka i do Wołoch nie chodząc, teraz jest w Ostropolu, majętności mojej gościem i przyjdzie mi z nim podobno jako w targu postąpić, drugiego Kosińskiego Pan Bóg na mnie przepuszcza...»71. Kozacy grabili dobra Ostrogskich (choć oczywiście nie tylko ich) również w drugiej połowie 1595 i na początku 1596 r. Zastanawiający wobec tego może być fakt, że prywatne wojska Ostrogskich nie uczestniczyły w tłumieniu tej kozackiej rebelii. Faktycznie większość ruskich magnatów nie przysłała posiłków hetmanowi polnemu Stanisławowi Żółkiew-
68Там само. С. 126.
69Heidensztejn R. Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594. Petersburg, 1857.
S. 249; Леп’явко С. Козацькі війни... С. 129.
70Niemcewicz J.U. Zbiór pamiętników o dawnej Polszcze. T. 1. Lipsk, 1838. S. 209.
71K. Ostrogski do K. Radziwiłła 4.03.1595 r. z Turowa // Кулиш П. История... Т. 2, дополн.
С. 434–435.
skiemu, który dostał za zadanie stłumienie powstania72. T. Chynczewska-Hennel słusznie chyba przypuszcza, że głównym tego powodem był fakt, że w prywatnych wojskach Ostrogskich (ale też innych ruskich magnatów) służyło wielu Kozaków i ludzi z nimi sympatyzujących. Wobec czego można było się obawiać o ich lojalność w obliczu decydującego starcia73. Warto jednak przypomnieć, że w czasie sejmu 1597 r. K. Ostrogski dziękował królowi oraz Żółkiewskiemu za stłumienie rebelii Nalewajki i w związku z tym prosił o odpowiednie wynagrodzenie hetmana polnego74. Zapewne z nieukrywaną satysfakcją słuchał tych podziękowań Zamoyski. Bo przecież prohabsburska polityka J. Ostrogskiego już wtedy zakoń- czyła się fiaskiem. Kasztelanowi krakowskiemu nie udało się przekonać senatorów i posłów do swojej wizji współpracy z Habsburgami, a jednocześnie powstanie Nalewajki, które stanowiło pokłosie prohabsburskiej działalności księcia, uderzyło także w rozległe dobra Ostrogskich.
Jeszcze w trakcie rebelii Nalewajki zaczęły się rozchodzić wieści o tym, że faktycznie to K. Ostrogski wzniecił tę kozacką ruchawkę, po to, by uderzyć w zwolenników unii brzeskiej. Jak wiadomo, Ostrogski był przywódcą przeciwników unii i aktywnie zwalczał ją, wszakże dostępnymi prawnie środkami. Do sformuło- wania takich zarzutów wobec wojewody kijowskiego przyczynić się miało złupienie przez Nalewajkę, a także jego brata Demiana (który był księdzem prawosławnym w Ostrogu) majątków należących do władyki łuckiego Cyryla Terleckiego, w czasie gdy ten ostatni przebywał w Rzymie i finalizował wraz z Hipacym Pociejem poro- zumienie unijne75. Także sam Nalewajko przed swą śmiercią w kwietniu 1597 r.
stwierdził, że wojewoda kijowski miał go wezwać z Węgier, gdy tam był na wyprawie przeciw Turkom, i prosić go o pomoc w walce z unią76. Absurdalność zarzutu stawianego Ostrogskiemu widać przede wszystkim w tym, że ludzie Nale- wajki łupili w rzeczywistości wszelkie dobra, jakie znajdowały się na trasie ich przemarszu, albo w pobliżu ich miejsc postoju77. Dotyczyło to także majątków należących do wyznawców prawosławia. Na długiej liście poszkodowanych nie zabrakło również Ostrogskich, których dobra ucierpiały może dotkliwiej (ze względu na obszar, na którym operowali Kozacy). Donosił o tym nawet sam Jan Zamoyski78. Z kolei K. Ostrogski tak odnosił się do tych zarzutów, które pojawiły
72S. Żółkiewski pisał do J. Zamoyskiego, że słaba nadzieja na posiłki od czołowych magnatów ruskich (mimo, że hetman polny o nie zabiegał), a główny ciężar rozprawy z Kozakami spadnie na regularne, choć «znędznione, odarte i niezapłacone» wojsko. S. Żółkiewski do J. Zamoyskiego 25.02.1596 r. z Krzemieńca // Listy Stanisława Żółkiewskiego, nr 44. S. 68.
73Chynczewska-Hennel T. Ostrogski Konstanty // PSB. T. 24. S. 491–492.
74Diariusze sejmowe r. 1597. Wyd. E. Barwiński // SRP. T. 20. Kraków, 1907. S. 66–67.
75Skargę na poddanych Ostrogskiego i Nalewajkę wniósł do ksiąg grodzkich łuckich brat Cyryla Terleckiego – Jarosz 18.02.1596 r. // Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 1, № 28. С. 77–83. Por. tamże, nr 39, s. 133–134; nr 41, s. 137–140.
76BKórn., 1539, nr 43; Леп’явко С. Козацькі війни... С. 222–223.
77Szerzej na ten temat zob.: Леп’явко С. Козацькі війни... С. 184–185.
78J. Zamoyski do K. Radziwiłła 3.02.1596 r. z Zamościa // AGAD. AR, dz. V, 18434, cz. 2. S. 250–
251. O zniszczeniach spowodowanych w dobrach Ostrogskich przez Kozaków zob. też:
się na początku 1596 r.: «Co się tknie suspicji od ludzi rozmaicie mnie udających o tem łotrze Naliwajku, żebym go ja miał nasyłać, lub to z wiadomością moją, cokolwiek czynił, było. Bóg widzi i wie, a da to z łaski swej, że nieprzyjaciel żaden mój przy tym [się] nie ostoi. Tom go ja też do Wołoch, do Węgier posyłał?
To i Szauła79 w kraje Waszej Mości Wielkie Księstwo Litewskie z mego rozkazania wszedł? To i Łoboda Ukrainę zniszczył z moją wiadomością. Toż ci i mnie, jeśli kogo, a podobno jeszcze barziej, doległo...»80.
Niewątpliwie to zwolennicy unii, a więc jednocześnie przeciwnicy religijni i polityczni Ostrogskiego, byli twórcami oskarżenia wojewody kijowskiego o ciche kierowanie (lub przynajmniej sprzyjanie) kozackiej rebelii81. Pośrednim dowodem na to jest fakt, że później katolicy (przede wszystkim unici) będą dość powszechnie używać w stosunku do prawosławnych, z niewątpliwą intencją ich skompromi- towania (jako rzekomo podstępnych i niepewnych obywateli Rzeczypospolitej) określenia «naliwajkowie»82. Dosadniej jeszcze mówił zaś o prawosławnych Hipacy Pociej. Nazywał ich bowiem «naliwajkowską ordą». To przede wszystkim on (m. in. przez swoje utwory polemiczne) przyczynił się do spopularyzowania tego obraźliwego dla prawosławnych epitetu.
Niewykluczone, iż w upowszechnieniu oskarżenia wobec K. Ostrogskiego o ciche kierowanie powstaniem miał swój udział także Jan Zamoyski. Wiadomo, że hetman był człowiekiem o tolerancyjnych poglądach wyznaniowych, ale proces zjednoczenia prawosławnych z Rzeczypospolitej z Kościołem rzymskim wyraźnie poparł. Odegrał on ważną rolę w czasie decydujących negocjacji dotyczących unii brzeskiej. W drugiej połowie 1594 r. władycy, którzy byli już wówczas zwolenni- kami unii (w tym na pewno władyka łucki Cyryl Terlecki), konferowali z Zamoy- skim na temat sposobu wprowadzenia jedności z Kościołem rzymskim. Hetman obiecał wówczas prawosławnym biskupom ochronę przed ewentualnymi działania- mi przeciw nim ze strony wojewody kijowskiego83. Wywierał również – co miało szczególne znaczenie – presję na niezdecydowanego w sprawie jedności z Rzymem
S. Radziwiłł do J. Zamoyskiego 31.01.1596 r. z Ołyki // AGAD. AZ, 692, nr 26; G. Malaspina do Rzymu 11.11.1595 r. // Litterae nuntiorum... T. 2, nr 527. S. 89; Kempa T. Konstanty... S. 217.
Wśród dóbr Ostrogskich zniszczonych przez Kozaków Nalewajki były m. in. Stepań, Międzyrzecz Wołyński, Krupa, Turów. Леп’явко С. Козацькі війни. С. 171, 177.
79Chodziło o Matfieja Szawułę – jednego z dowódców kozackich w czasie powstania Nalewajki.
80K. Ostrogski do K. Radziwiłła 3.03.1596 r. z Ostroga // Кулиш П. История… Т. 2, дополн.
С. 438–439.
81Kompromitowanie Ostrogskiego odbywało się wówczas na szeroką skalę. Np. M. K. Radziwiłł w liście do K. Radziwiłła z 27.03.1596 r. pisał, iż słyszał jakoby wojewoda kijowski wyruszył na sejm ze swoimi prywatnymi oddziałami, w których połowę ludzi mieli stanowić Kozacy Nalewajki // Archiwum domu Radziwiłłów (dalej – ADR) // SRP. T. 8. Kraków, 1885, nr 28. S. 42–44.
Anonimowy autor relacji o działaniach Tatarów i Kozaków twierdził z kolei, że Konstanty Ostrogski, gdyby tylko chciał, doprowadziłby do upadku powstania Nalewajki. Tymczasem on
«w swej majętności przechowywa» Zaporożców // AGAD. AR, dz. II, suplement 189.
82Szerzej o tym: Леп’явко С. Козацькі війни... С. 226–230.
83G. Malaspina do Rzymu 15.10.1594 r. // Documenta unionis berestensis eiusque auctorum, ed.
A. Welykyj. Romae, 1970, nr 14. S. 30–31; Kempa T. Metropolita Michał Rahoza a unia brzeska // Klio. T. 2, 2002. S. 64–65.
metropolitę kijowskiego Michała Rahozę. W lutym bądź w marcu 1595 r. omawiał z władyką Terleckim warunki, od jakich uzależniał przyjęcie unii Rahoza84. Możliwe, że zeznanie Nalewajki, złożone na dwa dni przed śmiercią tego ostatniego, którym kompromitował Ostrogskiego, powstało więc na «zamówienie» kanclerza koronnego. Może świadczyć o tym fakt, że Nalewajko znajdował się przed śmiercią pod opieką straży marszałkowskiej i samego marszałka wielkiego koronnego, którym był wówczas jeden z najwierniejszych stronników Zamoyskiego – Mikołaj Zebrzydowski. To przed tym ostatnim i kilkoma innymi senatorami Nalewajko złożył swoje ostatnie zeznanie85.
Innym dowodem na to, że hetman koronny mógł uczestniczyć w akcji kompro- mitowania wojewody kijowskiego jako inicjatora powstania Nalewajki jest fakt zaangażowania się Zamoyskiego w oskarżenie Nicefora Parasiosa, egzarchy i protosyngiela, czyli faktycznego zastępcy patriarchy konstantynopolitańskiego.
Przybył on jako wysłannik patriarchy ekumenicznego do Rzeczypospolitej na zaproszenie K. Ostrogskiego, by przeciwdziałać przygotowaniom do unii brzeskiej.
Odegrał istotną rolę na synodzie antyunijnym, który odbywał się równolegle z synodem zjednoczeniowym w Brześciu Litewskim w październiku 1596 r. Był najwyżej postawionym w hierarchii duchownym, który brał udział w tym synodzie.
Przede wszystkim występował jednak jako wysłannik patriarchy Konstantynopola, będącego zwierzchnikiem prawosławnych w Rzeczypospolitej. A więc ekskomu- nika, jaką nałożył na metropolitę kijowskiego Michała Rahozę oraz pozostałych władyków ruskich, którzy przyjęli unię, miała szczególne znaczenie. Nicefor był ścigany przez władze Rzeczypospolitej za rzekome przestępstwa, jakich miał się dopuścić na terenie Mołdawii. Oskarżono go o szpiegostwo na rzecz Turcji i działa- nie na szkodę hospodarstwa mołdawskiego (faktycznie przecież chodziło o polskie interesy w tym kraju). Główne oskarżenie przeciw Niceforowi przygotował Zamoy- ski, jak pokazał to przebieg procesu egzarchy.
Kanclerz poznał Nicefora w czasie wyprawy mołdawskiej w 1595 r. Grecki egzarcha, przebywający wówczas na terenie hospodarstwa, na prośbę Jeremiasza Mohyły i związanych z nim bojarów podjął się w październiku mediacji z władzami tureckimi (konkretnie zaś z Sinan paszą)86. Parasios był bowiem spokrewniony z
84H. Pociej do M. Rahozy 11.02.1595 r. // Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и издаваемые Археографической коммиссией (далі – AЗР). Т. 4. Санкт-Петербург, 1851, № 59. С. 86; Kempa T. Metropolita... S. 65, 71–72; Halecki O. Od unii florenckiej do unii brzeskiej. T. 2. Lublin-Rzym, 1998. S. 100.
85Zeznanie zostało złożone w gospodzie Zebrzydowskiego w Warszawie 9.04.1597 r., w obecności marszałka wielkiego koronnego, wojewody nowogródzkiego Teodora Skumina Tyszkiewicza, podkanclerzego koronnego Wawrzyńca Gembickiego, sekretarza wielkiego Macieja Pstrokoń- skiego, BKórn., 1539, nr 43.
86«Powieść Nicofora Daskala, który przyjechał od Sinan Baszi» // AGAD. AR, dz. II, suplement, 192; Dwie relacje z wyprawy Zamoyskiego pod Cecorę w r. 1595. Wyd. J. Jasnowski // Przegląd Historyczno-Wojskowy. T. 10/1938. S. 250; AЗР. Т. 4. С. 162–163; Diariusze sejmowe r. 1597.
S. 123; Kempa T. Proces Nicefora na sejmie w Warszawie w 1597 r. // Europa Orientalis. Polska i jej wschodni sąsiedzi od średniowiecza po współczesność. Studia ofiarowane Prof. S. Alexandro- wiczowi w 65 rocznicę urodzin. Red. Z. Karpus, T. Kempa, D. Michaluk. Toruń, 1996. S. 149.
możnym rodem Kantakuzenów, ale też z racji sprawowanych przez wiele lat wyższych funkcji duchownych w patriarchacie miał dostęp do najwyższych urzędników Porty. Negocjacje z Turcją zakończyły się – jak wiadomo – sukcesem Zamoyskiego i Mohyły. Miał w tym swój udział również Nicefor. A hetman wielki koronny nie chciał dzielić się z nikim chwałą swego zwycięstwa w Mołdawii.
W pierwszej połowie 1596 r. Nicefor próbując przekroczyć granicę z Rzeczpos- politą został aresztowany i osadzony w twierdzy w Chocimiu. Nie wiadomo, czy było to wynikiem ścigania go przez władze mołdawskie87, czy też skutkiem wydania przez Zygmunta III zakazu wjazdu na teren Rzeczypospolitej duchownych greckich (w związku z unią brzeską)88. Niceforowi udało się jednak wydostać z twierdzy chocimskiej i przedostać do Ostroga, gdzie znalazł się pod opieką K. Ostrogskiego.
W tym czasie Zamoyski ścigał już Nicefora jako szpiega tureckiego. Niewątpliwie pod wpływem kanclerza Zygmunt III skierował pismo do wojewody kijowskiego z żądaniem wydania Nicefora. Ostrogski nie chciał tego uczynić, twierdząc, że egzarcha choruje. Miał go jednakże przekazać królowi, jak tylko będzie zdrowy89. Wojewoda kijowski grał więc na zwłokę po to, by Nicefor mógł wziąć udział w synodzie brzeskim w październiku 1596 r. Ostatecznie podczas tego synodu wojewoda kijowski obiecał komisarzom królewskim stawić Nicefora przed sąd sejmowy. Takie było zresztą życzenie greckiego duchownego, który sam chciał udowodnić swoją niewinność90.
Proces Nicefora, który rozpoczął się pod koniec sejmu, 11 marca 1597 r., przebie- gał generalnie zgodnie z intencjami Zamoyskiego. Nie udało się jednak hetmanowi przeforsować, by egzarchę sądził sąd marszałkowski. Pod wpływem prawosławnej i protestanckiej opozycji w izbie poselskiej zgodzono się bowiem na kompromisowe rozwiązanie. Nicefora miało osądzić kilkunastu senatorów (w tym Zamoyski) pod przewodem marszałka wielkiego koronnego Mikołaja Zebrzydowskiego91. Ten ostatni należał zaś nie tylko do zagorzałych stronników kanclerza, ale był też nieprzejednanym wrogiem Ostrogskich. W czasie trwania sejmu w 1596 r. doszło do głośnej waśni między nim a J. Ostrogskim. Według relacji marszałka na ulicy Kanoniczej pijani hajducy kasztelana krakowskiego mieli ponoć strzelać do samego
87Zob. w tej sprawie list J. Mohyły do J. Zamoyskiego z 18.06.1596 r., Documente privitoare la istoria Romanilor, supl. II, t. 1 (1510–1600). Wyd. I. Bogdan. Buçuresci, 1893, nr 198. S. 389.
88List królewski z 28.07.1595 r. // AЗР. Т. 4, № 75. С. 106.
89K. Ostrogski do Zygmunta III 10.09.1596 r. z Wlodzimierza, Riksarkivet-Stockholm, Extranea Pollen, vol. 90 (mikrofilmy w AGAD); Kempa T. Proces... S. 151.
90Solikowski J.D., Maciejowski B., Gomoliński S. M. K. Radziwiłł, L. Sapieha, D. Chalecki do Zygmunta III 19.10.1596 r. z Brześcia Litewskiego; Kempa T. Nieznane listy dotyczące genezy unii brzeskiej (1595/1596) // Odrodzenie i Reformacja w Polsce, R. 44/2000. S. 127;
Баркулабовская летопись. Выд. A. Maльцев // Aрхеографический ежегодник за 1960 год.
Moсквa, 1962. С. 304; Kempa T. Proces... S. 151–152.
91Kempa T. Proces... S. 153–154; Куракин Ю.Н. Политический процесс над константи- нопольським экзархом Никифором (Парасхесом-Кантакузином) в истории Брестской унии 1596 г. // Славяне и их соседи. Вып. 4. Османская империя и народы Центральной, Восточной, Юго-Восточной Европы и Кавказа в XV–XVIII веках. Москва, 1992. С. 134.
